Суретте: Қырғыз атауын «ҚАЗАҚ» деп өзгерту туралы 5-съезд қаулысы. Ақмешіт қ., 19 сәуір 1925 ж. Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Осы тұста, яғни ХІХ ғасырда патшалық Ресей құрамында қанша қазақ болды? Айталық, 1830-1840 жылдары қазақ даласына халық санағын жүргізген ресейлік құжатта: кіші орда қазақтарын санаған полковник Бларемберг бұл өлкеде шамамен 500 000 адам, 100 000 түтін болды десе, Орта жүзді санаған полковник Бутовский 468 000 адам, 116 500 шаңырақ болғаны жайлы дерек келтіреді. Ал Ұлы жүз қазақтарын санаған шенеуніктер Южаков пен Аристов бұл елде 95 000 шаңырақ, 550 000 қазақ болғаны жайлы мәлімет қалдырған екен. Бұдан біз 1830-1840 жылдары қазақ даласында барлығы – 311 500 шаңырақ, 1 518 000 адам болғанын аңғарамыз. Осы тұста қазақ даласынан тыс өмір сүріп жатқан қандастарды қоса есептесек, қазақтар саны шамамен 2 миллионнан асып жығалады.
Ендеше, азиялық отарлау ісін тиянақты жүргізу үшін құрылған Орыс география қоғамы мен Сарыарқаны көктей өтіп, барлау жасаған орыс экспедициялары 2 миллион қазақты танымай «қырғыз» деп қателесуі мүмкін бе? Мүмкін емес. Отарлаушылар ежелден ұлы даланы еркін жайлап, көшіп-қонып жүрген этностың атауы «қазақ» екенін жақсы білген. Оған ресейлік этнограф-тарихшы А.Левшиннің (1798-1879) 1832 жылы Петерборда жарық көрген «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» атты еңбегі дәлел. Ғалым бұл кітабында дала тұрғындарын өздеріңіз көріп отырғандай «қырғыз-қазақ» деп жазған.
Ендеше, бұл қазақ қалай «қырғыз» атанып кетті. Бұл мәселе жайлы қазақ оқымыстысы Шоқан Уәлиханов 1864 жылы жазған «Сот реформасы жайында хат» атты еңбегінде, орыс шенеуніктері қазақтар арасында барлау-зерттеу ісін жүргізіп, олардың этножаралым тарихын зерттегені жайлы айтады. Яғни, 1840 жылдарды отарлаушылар шекара басқармасындағы Сотников деген шенеунікке қазақтардың заң жобаларын, сот ғұрыптарын жинастыруды тапсырады. Бұл шенеунік өзіне тапсырылған істі тереңнен тартып зерттеуді қолға алып, қазақтың рубасыларын жергілікті приказға жинайды да, олардан: қазақ халқы қайдан шықты, олар қалай қалыптасты деген сұрақтар қояды. Қазақтар болса, «біздің ата-бабамызды білгеннен орысқа не пайда, мұның арғы жағында арам пиғыл жатыр. Бұлардың мақсаты, қазақтың түбін орыс-казактардан шығармақшы, сөйтіп бізді орысқа айналдырудың тағы бір харам жолын ойластырып отыр» деген күдікпен приказға жиналған қазақтар өздерінің арғы тегі араб және түріктен тараған етіп көрсетеді... Сотников қазақтарды орыс-казактарға айналдырмақ болды деген қауесет қырда көпке дейін басылмады, дейді қазақ ғалымы (Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы.., Алматы, «Жазушы». 1985 ж.132-б).
Бұл жерде Шоқан шындықты айтқан. Өйткені патшалық Ресей қазақ даласын отарлау ісіне орыс-казактарды пайдаланды. Тіпті І Петр патша «Орыс-казактарды қаруландырып, отарлау ісіне пайдалану туралы» жарлық шығарды. Осы тұста қазақ жерін отарлау ісіне жауапты Дукнасов дейтін шенеунік: «Орыстардың Орталық Азияны отарлауына сенімді тірек болатын негізгі күш – орыс-казактар. Оларды басқыншы күш ретінде пайдалана отырып, басып алған жерлерін тегін беру арқылы біз жеңіске жетеміз. Казактар сол жерді кеңейту үшін-ақ жаңа жерлерді жаулай береді. Соның арқасында Ресей бұратаналарды құртып, тіпті оларды орысқа сіңіріп жібереміз, депті (Алдабергенов Қ.М. Ресейдің Қазақстандағы отарлау саясатының бағыттары мен нәтижелері. – Алматы: Рауан. 2000. 285 б).
Ал үлкен жазушы Әнуар Әлімжанов өзінің бір зерттеуінде: «Отарлау ісін басқарған басқыншы идеологтар Қазақияны басып-жаншуға әзірленген орыс-казактар мен отарланушы қазақтарды шатастырмау үшін әдейі қазақтарды «қырғыз» деп атауды ұйғарып, әлем алдында «қазақ» деген халық болмағандай, түбірімен жойып жіберуді көздеді» дейді.
Міне, мәселе қайда жатыр! Яғни, ресейліктер үшін отарлаушы казактар мен ұлы дала иесі қазақтарды шатастырмау үшін «қазақ» атауын жоқ етіп, онымен қоймай жоғарыда Шоқан жазғандай «сендер қазақтар «казак»-тың туысы, яғни бір тұқымнан тарайсыңдар, сондықтан қазақтар бұдан былай «ағаларың» казактарға бойұсынып, оның дінін қабылдаңдар» деген сыңайда идеология жүргізіледі.
Бұл туралы ғұлама ғалым Мәшһүр Жүсіп атамыз «Қазақ шежіресі» атты еңбегінде, 1871 жылы Құнанбай бастап қажыға барған қазақтар діні жат «казак» болудан сақтанып, қазақтың түбін араб Әнес пен Мәлік сахабадан таратып, пайғамбарға туысқан, бауыр болып келді, дейді. Расын айтсақ, Құнекеңдер қазақтың түбі араб емес екенін білген, бірақ дінін сақтап қалу үшін осылай жасауға мәжбүр болған сыңайлы. Өйткені кейін Шәкәрім қажы бұл идеяны түзеп «Қазақтың түп атасы – батыр түрік, Арабсың деген сөздің түбі шірік» деген жоқ па?!
Жоғарыда отарлаушылар таңған «қырғыз» атауы тіпті бертінге дейін қалмай ілесіп отырды. Тіпті 1920 жылы 26 тамыз күні Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті мен РСФСР Халық Комиссарлары Советі қазақ даласында орнаған жаңа ұлысты «Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы» деп атады. Бұл тұста қазақ оқығандары ес жиып, еңсе көтерген «Алаш» идеясына бірігіп, елдіктің қамын қарастырған кезең-тін. Төл халқына күшпен таңылған «қырғыз» атауы бұларға ұнамады. Өздерінің ұлт ретіндегі есім-сойын қайтаруға атсалысты.
Осы орайда алғаш рет мемлекет қайраткері Сәкен Сейфуллин 1923 жылы «Еңбекшіл қазақ» газетінің №66 санына «Манап Шамиль» деген бүркеншік атпен «Қазақты «қазақ» дейік, қатені түзетейік» деген мақала жазды. Онда: «Бүгінге дейін қазақты орыстар «киргиз» деп келді... Төрелердің қатындары итіне ұрысқанда: «Ах, ты, полкан! «Киргиздан» да жамансың!» дейтін болды. Ақ патша төрелерінің бұл аңыздары орыстың надан халықтарының араларына да жайылды. Қырға шыққан шабармандары, жасауылдары қазаққа зорлық қылғанда, қазақты қорқытқанда көзін алартып, тісін қайрап: «У, киргиз-з-з!» дейтін болды. Қазақстанның орталық үкіметі «киргиз» деген есімді жойып, «қазақ» деген есімді қолдануға жарлық (декрет) шығару керек. Қазақты «қазақ» дейік, тарихи қатені түзетейік!» деп қазақ зиялыларына үн тастайды.
Аталған тақырып бойынша зерттеу жасаған тарихшы Сәбит Шілдебайдың пайымдауынша, 1925 жылы 15-19 сәуір аралығында Ақмешітте Қырғыз АКСР Кеңестерінің бесінші бүкілқазақтық съезі өтеді. ҚазОАК төрағасы С.Меңдешев кешкі сағат 21:00-де съезді салтанатты түрде ашық деп жариялап, бір республика құрамына біріккен қазақ халқын құттықтайды. Съездің күн тәртібіне 6 мәселе қойылады. Бірақ бұлардың ішінде біз сөз етіп отырған оқиға жоқ еді.
Бірақ күтпеген жерден сөз алған РК(б)П Қырөлкекомының екінші хатшысы С.Қожанов «кыргыз» атанған қазақ халқына тарихи дұрыс атауын қайтару, рес-публиканы «Қазақстан» деп атау, Ақмешіт атауын Қызылорда деп өзгерту туралы ұсыныстарын ортаға салады. Съезд делегаттары бұл ұсыныстарға орындарынан тік тұрып қызу қол шапалақтап, осы арқылы қолдау көрсетті. Осылайша 1925 жылы 19 сәуірде қазақ халқы өзінің тарихи атауын қайтару туралы шешім қабылдап, шешімді бекіту үшін Бүкілресейлік ОАК қарауына ұсынды. БОАК бұл шешімді 1925 жылғы 15 маусымда ресми түрде мақұлдап, осылайша қазақ халқы өзінің тарихи атауын қалпына келтірді. Бұл оқиғаға да биыл 95 жыл болыпты.
