– Талғат Файзуллаұлы, елімізде құрылыс жұмыстарының көлемі былтыр 13,6 пайызға өсті. Биылғы көрсеткіш қандай? Жалпы, карантин режімі елдегі құрылыс жұмыстарына қалай әсер етті?
– 2019 жылы отандық құрылыс саласындағы көрсеткіш ең жоғары нәтижеге жетіп, 13,6 пайызға артты. Былтыр біз құрылыс саласында 13 млн шаршы метрді пайдалануға тапсырдық. Бұл көрсеткіш 1990 жылғы көрсеткішпен тең. Яғни араға отыз жылға жуық уақыт салып барып қана біз бұрынғы кеңестік кезеңдегі нәтижеге қол жеткіздік. Сондықтан 2019 жыл қазақстандық құрылысшылар үшін өте жемісті болды деп айтуға болады. Былтырғымен салыстыра қарайтын болсақ, биыл әрине пандемияның кесірінен карантин кезінде бірнеше айлар бойы кідіріп қалған нысандар, жұмыскерлері бір қаладан бір қалаға жете алмай қалғаны себепті жұмысы тоқтап қалған кәсіпорындар бар, індеттің салдары құрылыс саласының іркілуіне әсерін тигізбей қойған жоқ. Жұмыс қарқыны айтарлықтай төмендеді. Құрылыстың мерзімі созылғаннан кейін шығын көлемі көбейіп, оның өзіндік құны да өсе түседі. Қазір елімізде құрылыс материалдарының 45 пайызына дейін өндіріледі. Қалғаны сырттан жеткізіледі. Ал төл валютамыз – теңгенің құны түскеннен кейін импорттық құрылыс заттарының бағасы артады. Яғни әр шаршы метрге үстеме баға қосылады. Қандай құрылыс болса да 1-1,5 жылда аяқталуы тиіс. Ал пандемия кезінде шектеулер болғандықтан құрылыс мерзімі де ұзарады. Сондықтан биылғы көрсеткіштер былтырға қарағанда өте төмен. Бірақ Ұлттық экономика министрлігі былтырға қарағанда көрсеткіштер 6,3 пайызға өскенін жеткізді. Бұл – қате дерек. Өйткені локдаун кезінде көрсеткіштің өсе қоюы неғайбыл. Бұл арада ведомствоның санау әдістемесі дұрыс болмауы мүмкін. Жалпы, біз биылғы құрылыс көрсеткіштерін 2021 жылы ғана көре аламыз.
– Еуразиялық экономикалық одаққа мүше елдердің ішінде құрылыс саласы бойынша Қазақстанның көрсеткіші жоғары екен. Тәуелсіздік жылдарында бұл салада қандай өзгерістер болды? Мемлекет аталған салаға қаншалықты көңіл бөлді?
– Тәуелсіздік алғанымызға 29 жыл болды. Кейбір өркениетті елдер 20-25 жылда тұрғын үй мәселесін шешіп алғанын байқау қиын емес. Мысалы, Германия Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 15 жылда үй мәселесін толығымен шешті. Оның 80 млн халқы бар. Сол сияқты Түркия, Ұлыбритания, Скандинавия елдері де 20 жылға жетер-жетпес уақытта тұрғын үй мәселесін шешті. Біз әлі күнге дейін осы мәселенің түйінін тарқата алмай жатырмыз. Егер осы қарқынды жалғастыратын болсақ, тағы 30 жылда да бұл мәселені шеше алмайтын шығармыз деп ойлаймын. Сондықтан баспанамен қамтуда ұлттық жоба болуы керек. Яғни біздің мемлекетіміздің ұлттық идеясы адамдарды баспанамен қамту болуы тиіс. Әрине, ресурстарымыз жеткіліксіз. Осы орайда біздің ұйымның қарапайым ғана идеясын жүзеге асыру жеткілікті болар еді. Бұл – әр қазақстандыққа ірі, орта және шағын қалалардың маңайынан 10 сотықтан жер беру. Аталған жер теліміне қала құрылысы басқармасымен бекітілген белгілі төрт-бес үйдің сызбасы бойынша құрылыс жүргізуге талап қойған жөн.
Ұлттық экономика министрлігінің ақпараты бойынша, 2,8 млн қазақстандық азамат тұрғын үйге мұқтаж болса, жыл сайын 3 трлн теңге шамасында қаражатты тұрғын үй құрылысына бөлуге тиіспіз. 10 жылда бүкіл азаматтарды баспанамен қамтамасыз етуге 30 трлн теңге қажет. Егер қала сыртынан 10 сотықтан бөліп берсек, онда оған инфрақұрылым салуға 6 трлн теңге ғана қажет болады. Бұл қаржы жол мен электр қуатын жеткізуге жұмсалады. Есептеп қарасақ, осы қаржыға Петропавлдан Алматыға дейінгі аралықтай он жол салып тастауға болады. Яғни 15 мың шақырымнан астам жол салуға мүмкіндік бар. Жер телімдеріне жол мен электр желілерін салуға осы қаражат жеткілікті болар еді. Ал жылу мен су желілері, мектеп пен балабақша, сауда нысандары мәселелерін шешуге жеке қаражат пен қосымша несие арқылы кәсіпкерлерге қалдырайық. Оны мемлекет-жекеменшік әріптестік аясында ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Кәріз бен жылу құбыры жүйесін әлемдегі тәжірибеге қарап жүргізе беруге болады. Сұйық отынды пайдалану, суды тазарту бойынша да үнемді әрі экологиялық технологиялар жетерлік. Яғни мемлекеттің мойнында жол мен қуат көзі ғана қалады. Бұл – баспана мәселесін шешудегі біздің ұсынысымыз.
Бізде басқа жол жоқ және біз оны саралай да алмаймыз. Өйткені бюджеттің шығыстары өте ауқымды. Оған барлық сала тәуелді. Денсаулық сақтау, білім беру, қорғаныс, өнеркәсіп, құрылыстағы жаңа жобалар, тіпті қалаішілік жолдар, қалалар арасындағы жолдарды жаңғыртып тұруға да, яғни барлық салаға ақша керек. Сондықтан бюджет ешқашан толмайды. Бірақ үй салуға қажетті инфрақұрылым мәселесін шешу үшін 6 трлн теңгені табуға болады. Қазақстан құрылысшылар одағы осы жобаны ұйымдастыруға әзір. Өйткені оның құрамына елдегі барлық құрылыс компаниялары кіреді.
– Жақсы ұсыныс екен. Жалпы, бүгінде құрылыс саласындағы тендер қаншалықты ашық жүргізіледі? Қандай өзгерістер қажет?
– Әрине елімізде мемлекеттік тапсырысқа конкурс өткізуде бірқатар қателіктер бар. Салықты көбірек төлеген кәсіпорындарға басқаларға қарағанда артықшылық беріледі. Ірі компаниялардың салығы көп болған соң, бүкіл тапсырысты алып жатыр. Ал шағын және орта кәсіпкерлік нысандары бәсекелестікке түсе алмауда. Бұл дұрыс емес. Орта болса да, ірі болса да олардың байқаудағы мүмкіндіктері бірдей болуы тиіс. Сондықтан байқау барысында салықтың төленуіне байланысты нәтижені қарастыруды қолданыстан алып тастау керек.
– Халықтың басым бөлігі қолма-қол қаражатқа үй сатып ала алмайды. Ипотекалық бағдарламалар арқылы баспаналы болуға ниеттілер саны көп. Алайда «7-20-25» бағдарламасы бойынша тек бастапқы нарықтағы жаңа үйлерге ғана несие беріледі. Ал бірқатар өңірде жаңа үйлер тапшы. Осы мәселелердің шешімі бар ма?
– Біздің қолымызда билік, қаражат жоқ. Бірақ Құрылысшылар одағының құрамында әртүрлі салада жұмыс істейтін, оның ішінде мемлекеттік бағдарламалармен, инвесторлар қаражатымен жеке үйлер салып жатқан 800-ден астам құрылыс мекемесі бар. Иә, «7-20-25» бағдарламасының ипотекалық несиесі бастапқы нарықтағы үйлермен қатар, қолданыстағы үйлерді де береді. Бірақ халықтың басым бөлігі ескі қолданыстағы үйлерді емес, жаңа үйлерді сатып алуға ниетті. Бұл бағдарлама бойынша екінші нарықтағы үйлерді сатып алушылардың саны аз. Сонымен бірге қазір банктер беріп жатқан несиенің пайызы жоғары. Оған әркім келісе бермейді. Ай сайынғы төлем көлемі үлкен. Ал «Нұрлы жер» бағдарламасы бойынша берілетін несиенің пайыздық бағасы көңілге қонымды. Бірақ оған да дайын үйлер болуы керек. Ал елімізде жаңадан салынып жатқан үйлер аз. Сондықтан біз ұсыныстарымызды әрдайым айтамыз. Жуырда Президентке де хат жаздық. Яғни осы бағдарламалар бойынша салынып жатқан үйлерден алдын ала пәтер алуға рұқсат беру керек. Егер қаржы болса, ол үйлер 1-1,5 жыл ішінде тез салынып пайдалануға беріледі. Бұл мәселені билік қабылдамай отыр.
– Дегенмен, құрылыс мерзімінде аяқталмай, компаниялар салымшылардың қаражатын қайтармай жататын жайттар жиі болып жатады. Осы ретте компаниялардың рейтингін шығару, компания тарихын түзу іспетті бастамалар бар ма?
– Қай салада болса да кемшіліктер көп. Билікте де, құрылыс компанияларында да, жекелеген адамда да кемшілік болады. Барлық жағынан мінсіз бола бермейді. Бес саусақ бірдей емес. Құрылысшылардың да жауапкершілігі әртүрлі. Бұл арада бәсекелестікті ескеру керек. Бәсеке болса, сапа да, жауапкершілік те күшейеді. Сондықтан компанияларды үлкен, кіші деп саралағаннан гөрі ниеттерінің тазалығына қарай қолдауға дайын болған жөн. Нарықта бәсекелестік болса, халықты толғандыратын баспана бағасы да реттеледі. Бұл – экономиканың заңдылығы. Сол себепті ел билігі шынайы бәсекелестікті орнатуға ықпал етуі, оған көмек көрсетуі тиіс. Кәсіпкерлікке жалдамалы жұмыскер ретінде емес, серіктес ретінде қарау қажет. Өйткені олар Үкіметке, әкімшілікке нағыз адал серіктес бола алады. Осы бағытта жұмыс жүргізілсе, оның пайдасын билік те, кәсіпкер де, халық та көреді. Егер бизнес пайда көрмесе оның келешегі жоқ. Ол түскен пайданы технологияны, білімді, құрал-жабдықты жетілдіруге жұмсайды. Сондықтан бәсекелестікті нығайтуға бет бұру керек.
Әңгімелескен
Думан АНАШ,
«Egemen Qazaqstan»
