Шығыстың шығыстағы нүктесі – Шындығатай. Болды, одан әрі қалың жыныс, биігін бұлт шалған қожыр шыңдар. Солтүстік-шығысын Ресей, оңтүстік жағын Қытай жайлаған. Тура тартсаң – шекарасы бізбен шектеспейтін Моңғолия. Каспийге дейін созылып жатқан қазақтың ұлан-ғайыр қасиетті даласы сол Шындығатайдан басталады.

Жаңбыр себелеп тұрғанына қарамастан елең-алаңда Шындығатайға, Шәңген көліне бет түзегенбіз. Зулаған күйі Катонқарағайдан Берелге жетіп, бауыры биік көлікке жайғасқанша, жер бетіне әлдеқашан жарық түскен. Берелден ары сайрап жатқан асфальт жоқ. Безілдеп қоя беретін қалта телефонның да үні осы жерден өшеді. Байланыс та, байланып отыратын интернет те жоқ.
Бұқтырманың бойымен заулап келеміз. Құзар шыңдар төбеден төніп, Алтай биіктей берді. Бұлт кешіп, бауырында өссек те табиғаты тамсандырмай қоймайды. Әр пұшпағын аралап, әр биігінен төменге көз тастағың келеді.
Бөренелері таңбаланған бос үй көп
Аршатыға жете бере тізгіндегі Сырым:
– Халқы тәуір-ақ ұйымшыл осы ауылдың, – деді.
– Е-е-е, иә, бірлігі мықты, – деп қостады Алмас.
Тау жолын жақсы біледі-ау деп Сырымды алға салғанымыз жөн болыпты. Ызғытып келіп Аршаты орманшылығының алдына тоқтай қалды. Сөйтсек билет алу керек екен. Ақылы. Ерекше қорғалатын ұлттық парктің аумағы болған соң кез келген адам ойқастап жүре бермейді. Қияқ мұртты орманшы жігіт көк дәптеріне аты-жөнімізді тіркеп алды дағы, билетпен бірге «орманды өрттен сақта!» деген тілдей қағаз ұстатты. Тіркелуіміз осымен болды ма десек, Шындығатайға жеткен соң қорықшы мен заставаға барып тағы белгіленуіміз керек екен.
Сонымен қош, Аршатыны Күншығыс көшесімен жарып өтіп келеміз. «Күншығыс» деп дәл тауып қойыпты. Оралхан Бөкейше әзілдесек, күннің арайын бірінші көретіндер де, судың мөлдірін ішетіндер де – аршатылықтар. Әй, бірақ қазіргі заманда күннің көзінен гөрі күнкөріс көзі маңызды. Үдере көшпесе де көшіп жатыр. Бөренелері таңбаланған бос үй көп. Әдетте бұзып әкететін үйдің қанатына белгі салатын. Қара айырықтай қаңырап қалмаса етті.
Бұқтырманың сол жағалауына шықтық та қарағайлы жыныстың ішінде тұрған жалғыз үйге тоқтадық.
– Қымыз бар ма? – деп саңқ етті Сырым.
– Жоқ, – деді үйінің күйкі тірлігінен бас алмай жүрген әйел.
Биыл Катонқарағай жақта қымыз тапшы. Алыпсатарлар литрлеп емес, тонналап қалаға тасыды. Бағасы да шарықтап кеткен. Одан қала берді саумал ішушілер ұзын-сонар кезекке тұрған. Иммунитет көтермек.
Біз бір жұтым қымыз таппай жолымызды жалғадық. «Алтайдың төрі – табиғаттың төресі екен ғой» деп күбірледі Алмас. Көз қырымды салсам, тұмса табиғатқа терезеден телмірген күйі отыр. Ойдым-ойдым жерден өткен көлік солқ етіп, ойыңды бөліп жібергені болмаса бәріміз қиялға ерік бергенбіз. Алдыңғы көлікте Берел қорық-мұражайына басшылық етіп жүрген Алмас Сарбасов, тарихшы Әділ Сайлаубек, жолбастаушымыз Сырым Асаинов және мен отырмын. Алдыңғы орынға жайғасып, жан-жағымды сатырлатып суретке түсіріп келемін. Кейінгі көлікте – Төлеген мен Жандос. Екеуі де құралайды көзге атқан сұр мергендер. Мергендіктерінен бұл жолы пайда жоқ. Шекара. Аю түгілі тышқан аулауға рұқсат етпейді.
Таутекел жазығына таяғанда темір көпірден өттік. Гүрілдеп аққан өзені Алтайдың сеңгір шыңдарынан Қабамен қатарласа басталып, Бұқтырмаға құяды. Қаба өзені Тарбағатай жазығын тіліп ағып, Марқакөл жаққа жылыстайды.
Көп ұзамай атшаптырымдай алаңқайдан шыға келдік. Берел жазығына ұқсас. Қарайып қойшының қорасы көрінді. Онда қазір археологтер тұрып жатыр деген соң бұрылып сәлем бердік. Үй иесі жайлауда десті. «Қыстағы мұндай болса, жайлауы қандай» дедім іштей. Археологтер құрақ ұшып қарсы алып, самауырға шоқ салды. Шай ішіп әңгіме тарқаттық.
– Бұл жерде 150-ден астам қорған бар. Қимақтардың, сәнбилердің, тіпті ХVIII ғасырда жерленген қазақтардың да мазарларын байқайсың. Былтыр анау қорғаннан «уникальный» жәдігерлер табылды. Қазір Өскемендегі Өлкетану музейінде, – деді археолог Айдос Шотбай қорғанның тұсын иегімен нұсқап.
Тарихтан тартып әңгіме шертіп отырғанда беткейден суыр аңқиттады. Жалт қарастық. Ірілеуі шоқиып отыр. Бір-екеуі індеріне қарай борбаңдап барады. Етек жағынан сидиған түлкі жортып өтті. Бұта-қарағанның арасында еш алаңсыз құну тіміскіленіп жүр. Бәрі көз ұшында. Бейне-бір ертегідегідей. Ертеңгі күні айтқаным дәлелді болсын деп суретке тарттым.
Шәңген емес, Бұқтырма
Күрті жазығына түс ауа жеттік. Жазықтың жоғарғы жағынан төрт құлақты мазарлар көрінді. Жанына жақындай бере бет сипадық. Саманнан соғылған сияқты. Арасына тақтай салып, жымдастырып жинапты. Дәл мұндай зираттар Катонқарағайдың басқа өңірінде жоқ-ау деймін. Топшылауымызша, мөлшері XVIIІ-XIX ғасырларда көтерілген.
Іркес-тіркес келе жатқан қос көліктің жүрісі барған сайын баяулай берді. Аспантастан асқан соң жазықтағы жолдың қос қапталы ит тұмсығы өтпес қалың тайгаға ұласты. Аспантасты кейбіреулер «Дембель тас» деседі. Себебін сұрасақ, шекарадағы солдаттар үйлеріне қайтқанда есімдерін жазып кеткендіктен екен. Рас, алып тастың сау жері жоқ. Шимай-шатпақ.
Жүріп келеміз, жүрісіміз өндіп бермеді. Аршатыдан бергі елу шақырым бес жүз шақырымға пара-пардай көрінді. Бұқтырманың оң жағалауына қайта шыққан соң, Сырым жақындап қалдық дегендей саусағын шошайтты. Құзар шыңнан атқақтаған суқұламаларға қарап біз отырмыз. Осы күнге дейін ел аузында жүрген Көккөл, Арасан, Язевый сияқты сарқырамаларды ғана білетінбіз. Сөйтсек мұндағы суқұламалар да құлақ тұндырады.
Шатқалдан шыға келе қабақтың үстінен застава ағараңдады. Көлікпен күн жүріп келген Шындығатайымыз – осы. Алдымыздан автомат асынып шыққан солдат аты-жөнімізді жазып алды. Шекарадағы ережені түсіндірді. Құп алып, өзеннің арғы бетіндегі қорықшының үйіне өттік.
Негізгі діттеген жеріміз көлдің жағасы еді. Бірақ қорықшы: «Мына жауында көлге көтеріле алмайсыңдар» деді. Рульдегі жігіттер қорықшының сөзіне құлақ аспады. «Қалған үш шақырым сөз болып па?!» дегендей қойшының қорасының жанындағы тіктен атылып-атылып шықтық та, қия беткеймен өрлей жөнелдік. Өрлеген сайын мотордың даусы ышқына түсті. Машинамыз бір-екі рет көлденеңдей сырғанаған соң «көлді көрмесек көрмейік, аманымызда осы жерде бір шайымызды қойып ішейік» дедік бірауыздан. Шопыр жігіттердің бойларында бағанағыдай қарқын жоқ. Намысқа тырысқанмен, тау қателікті кешірмейді.
– Жә, көлге таңертең жаяулатып барып қайтамыз, – деді Алмас от тұтатып жатып.
Бәрі үнсіз. Бірі заттарды жайғастырды, енді бірі қолына балта алып отын дайындауға кетті. Отын дегенің қызыл қарағай мұнда. Бұғының мүйізіндей қу бұтақтар. Сойдиған арамшөптердің арасынан жұрттың орны көрінеді. Ертеде ел отырған. Көккөлдегідей мұнда да қайнаған тіршілік болған. Бертінге дейін мынау жалғыз соқпақпен «скөтемпірт» Моңғолиядан Семейге мал айдайтын. Шекара сызығы бөліп тұр дегенің болмаса, Моңғолия мына тұрған жер. Бабаларымыз жайлаған Жазатыр әне жатыр.
– Негізі Жазатыр – біздің жер. Соның бәрі өзімізде қалып, Моңғолиямен шектесіп жатсақ, мынау тұспен даңғыл жол өтер еді?! – дейді Әділ төңіректі көзбен шолып.
– Кеткен жер кетті, осы жерімізге ие болып алайық, – деген Алмас мосының астын көсеп-көсеп жіберді.
Сырым лаулап жанған отқа қазан қойып, бір-екі жілік сүр етті сүңгітіп жіберді. Өзен жағалап жүрген жігіттер әп-сәтте он шақты «хариусты» суырып алды. Қарнымыз тоқ.
Көз байлана шекарада шырт ұйқыға кетіп, таң қылаң бере ояндық. Айналаны қалың тұман басыпты. Тау арасы болған соң ба, түн тоңдырмады. Әйтпесе Алтайға күз ерте түседі. Шатырдан шыға сала өзеннің тастай суына беті-қолымызды жудық. Таудың тәтті шайынан қанып іштік. Жолсоқты болып қалғандікі ме, көлге көтерілуге ешкімнің құлқы жоқ секілді. «Етегінен елге қайтқан дұрыс болмас, не де болса көріп қайтайық» дедім. Алмас пен Әділ орындарынан еріне тұрды. Жаяулатып жарты сағатта беткейдің биігіне көтерілдік. Тоқымдай жердегі тоқсан түрлі шөп тынысыңды ашады. Бала күнімізде деймін, Шәңгенді жалғыз тас ұстап тұр дегенді жиі еститінбіз. Тас жылжып кетсе, талай ауылды су шаяды екен деп үрейленетінбіз.
Алдымыздан мөлдіреп көл көрінді. Тау басындамыз. Тұрған жеріміздің биіктігі теңіз деңгейінен – 2064 метр. Көлдің арғы басына дейін жеті шақырым. Жағалауы – ну орман. Көлге толған су жалғыз шүмектен төменге құлай ағады. Көлдің негізгі атауы – Бұқтырма. Ал «Шәңген» деп орыстың өлкетанушысы – Шангин Петр Ивановичтің атымен аталып кеткен.
Көлді көрдік, көңіл тоқ. Енді ауылға қайтуға болады. Жолдың да ой-шұңқырын біліп қалдық деп желмаядай бүлкілдеп келе жатқанымыз сол, алдымыздан қорықшының «Уазигі» шықты. «Өте алмайсыңдар, Опасныйда тас құлапты» деді жүргізушісі дауыстап. Зәреміз зәр түбіне кетті. Ертең жұмыс. Мына қуыста қамалып жататын жайымыз жоқ. Құлаған тасты алып тастаймыз деп алған беттен қайтпадық. Қорықшы бірге ілесті. Бес-алты тас па десек, кәдімгі шағыл егіліп түскен. Құдай сақтасын, домалап келіп самауырдай тас көлігіңнің бүйірінен соқса, буырқанған Бұқтырмаға топ еткізеді. Тіл тартып үлгермейсің. Сол үшін де дәл осы тұс «Опасный» деп аталса керек. Қазақшаласақ – қауіпті аймақ. «Көз – қорқақ, қол – батыр». Жолды тастан тазалауға кірісіп кеттік. Қырып-жонып тазаламасақ та дөңгелектің астындағы тастарды жылжытып тастадық та тоқтаусыз ауылға тарттық.
Шығыс Қазақстан облысы
Көкшетауда жігіт сауда үйінің терезесінен құлап мерт болды
Аймақтар • Кеше
Киік мүйізінің 293 данасы тәркіленді
Оқиға • Кеше
Батыс Қазақстандағы Бөрлі ауылында карантин шаралары күшейтілді
Аймақтар • Кеше
Иманбек Зейкеновтің жаңа туындысы жарыққа шықты
Өнер • Кеше
Динара Сәдуақасова турнирге қатысудан не себепті бас тартқанын айтты
Қазақстан • Кеше
Елорда әкімі мердігерлерге ыңғайлы жол салуды тапсырды
Елорда • Кеше
Маңғыстауға «Sputnik V» вакцинасының кезекті партиясы жеткізілді
Аймақтар • Кеше
Мәдениет министрінің қатысуымен қызметкерлер 300 түп ағаш екті
Экология • Кеше
Алматыда түске дейін 55 тұрғынға вакцина егілді
Аймақтар • Кеше
Аграрлық мамандықтарға бөлінетін ауыл квотасы артты
Білім • Кеше
Санкт-Петербургте Жамбыл Жабаевқа арналған кітап көрмесі ашылды
Руханият • Кеше
Орталық мемлекеттік архивке жаңа басшы келді
Тағайындау • Кеше
ІІМ Риддердегі бала өліміне байланысты үндеу жасады
Аймақтар • Кеше
«Нұр-Сұлтан – Теміртау» тас жолын су шайып кетті
Аймақтар • Кеше
Шымкенттің төрінде «Егемен Қазақстан» көшесі ашылды
Аймақтар • Кеше
Татьяна Ахметова Олимпиада жолдамасын иеленді
Күрес • Кеше
Әзербайжанда «Қазақ әдебиеті апталығы» өтіп жатыр
Қазақстан • Кеше
Алтай Көлгінов елорданы велосипедпен аралап шықты
Елорда • Кеше
Президент Ханзада Филипптің қайтыс болуына байланысты көңіл айтты
Президент • Кеше
Республика бойынша 8 өңір қызыл аймақта тұр
Қазақстан • Кеше
Елордада Жоғарғы сот судьясы қамауға алынды
Оқиға • Кеше
Елордалық оқушылар IV тоқсанда қалай оқиды?
Білім • Кеше
Пневмониядан 1 науқас қайтыс болды
Коронавирус • Кеше
Елімізде 1511 адам коронавирустан айықты
Коронавирус • Кеше
Қазақстанда бір күнде 2734 адам коронавирус жұқтырды
Коронавирус • Кеше
Қазақстан-Ресей бірлескен демаркациялық комиссиясының отырысы өтті
Саясат • 09 Сәуір, 2021
Шымкентте триатлоннан Қазақстан чемпионаты өтеді
Спорт • 09 Сәуір, 2021
Қазақстан елшісі Швецияның Сыртқы істер министрімен кездесті
Саясат • 09 Сәуір, 2021
ШҚО-да тұрғындар эвакуацияланды
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Қазақстанда қанша микроқаржы ұйымы жұмыс істейтіні белгілі болды
Экономика • 09 Сәуір, 2021
Президент Атырау және Ақтөбе облыстары әкімдерінің есебін тыңдады
Президент • 09 Сәуір, 2021
Елбасы Ханзада Филипптің қайтыс болуына байланысты көңіл айтты
Елбасы • 09 Сәуір, 2021
Биыл 4 мыңға жуық этникалық қазақ қандас мәртебесін алды
Қоғам • 09 Сәуір, 2021
Асқар Мамин «Роскосмос» басшысымен келіссөз өткізді
Үкімет • 09 Сәуір, 2021
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Қостанай облысында жаппай вакцина егу басталады
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
М.Әйтенов: Халыққа вакцина егудің маңыздылығын қарқынды насихаттау керек
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
«Рухани жаңғыру» бағдарламасы қалай жүзеге асырылып жатыр?
Руханият • 09 Сәуір, 2021
Президент ғарыш саласының мамандарына ризашылығын білдірді
Президент • 09 Сәуір, 2021
Ұйғыр ауданының судьясы жемқорлық фактісімен күдікке ілінді
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Түркістан облысында вегетациялық маусым қалай өтеді
Экология • 09 Сәуір, 2021
Алматыда тау баурайы отқа оранды
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Қабдеш Жұмаділовтің соңғы сұхбаты эфирге шығады
Руханият • 09 Сәуір, 2021
Филипп ханзаданың қазасы: Ұлыбританияда ұлттық аза тұту күні жарияланды
Әлем • 09 Сәуір, 2021
Түркістан облысында 7 тойхананың жұмысы тоқтатылды
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Әйелдер ипотекасы қашан іске қосылатыны белгілі болды
Экономика • 09 Сәуір, 2021
Қазақстандық вакцина қашан дайын болады?
Қазақстан • 09 Сәуір, 2021
Жемқорлық: «СҚ-Фармацияның» экс-басшысына қатысты істің жайы белгілі болды
ANTIKOR • 09 Сәуір, 2021
Полиция қызметкері 14 жастағы қызды өлімнен аман алып қалды
Қоғам • 09 Сәуір, 2021
Президент елдегі жолдардың сапасына қатысты сын айтты
Президент • 09 Сәуір, 2021
Батыс Қазақстанда өзен жағасынан малдың өлекселері табылды
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Алматыда карантин күшейтіле ме?
Коронавирус • 09 Сәуір, 2021
Алматы полициясы мылтықтан оқ атқандарға қатысты түсініктеме берді
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Тбилисиде грузин тіліндегі Абай өлеңдерінің жинағы жарық көрді
Абай • 09 Сәуір, 2021
Қызылорда облысында заңсыз балық аулаудың екі дерегі анықталды
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
ШҚО: Қызға қол көтерген басқарма басшысы жұмыстан қуылды
Оқиға • 09 Сәуір, 2021
Елордада тарауих намазы мен ауызашар рәсімдері өткізілмейді
Қоғам • 09 Сәуір, 2021
Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі комиссияның алдағы міндеттері қандай?
Үкімет • 09 Сәуір, 2021
Коронавирус вакцинасы оразаны бұзбайды - Жанна Пірәлиева
Коронавирус • 09 Сәуір, 2021
Зейнетақыға үстемеақы қосылатыны рас па?
Қоғам • 09 Сәуір, 2021
Ақтөбеде 10 мыңға жуық адам вакцина қабылдады
Медицина • 09 Сәуір, 2021
Алтай Көлгінов жол қызметкерлерінің жұмысын сынға алды
Аймақтар • 09 Сәуір, 2021
Қазақстанның Қарулы Күштерінде бақылау тексерісі өтіп жатыр
Қоғам • 09 Сәуір, 2021
Ұқсас жаңалықтар