– «Tengri Bank» АҚ жеке тұлғалардың депозиттеріне міндетті кепілдік беру жүйесінің қатысушысы болып табылады. Яғни жеке тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің салымдарында, ағымдағы шоттары мен төлем карточкаларында орналастырылған ақшасына «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ кепілдігі қолданылады. Бұл дегеніміз, агенттік банктің активтері мен міндеттемелерін басқа банкке бір мезетте өткізу операциясын жүргізуден бас тартқан жағдайда ҚДКБҚ салымшыларға кепілдік берілген өтемді төлеу шарасын жүзеге асырады, – делінген агенттіктің ресми сайтында.
Енді ҚДКБҚ өтем төлеуді бастау күнін заңнамада бекітілген мерзімде хабарлауға тиіс.
Жалпы, салымшылардың салған депозитін қайтару, басқа да міндеттемелерін орындау жұмыстарын Ұлттық банк анықтаған агент-банк жүргізеді. Ондай банк анықталмаған жағдайда жоғарыда айтылғандай, ҚДКБҚ өтемді төлеуді өз мойнына алады. Жинақ депозитін теңгемен ашқандар – 15 млн теңгеге дейін, басқа депозиттерді теңгемен ашқандар – 10 млн теңгеге дейін, ал шетел валютасында сақтағандар 5 млн теңгеге дейінгі эквивалентте қаражатын қайтарып алуға тиіс. Жеке тұлғалар, дара кәсіпкерлер, жеке сот орындаушылары, нотариустар, адвокаттар өтемақы алуға құқылы.
– Жалпы, депозиттердің басым бөлігі қайтарылады, оған ҚДКБҚ кепілдік беріп отыр, бұл мәселе заңмен қорғалған. Ал кепілдік берілген сома 10 млн теңгеден немесе шетел валютасымен есептегенде 5 млн теңгеден асып кеткен клиенттердің депозитіне келер болсақ, біріншіден, кепілдік берілген сомаға дейінгі қаражат агент-банк арқылы беріледі. Ол сомадан асып кеткен қаражатты тарату комиссиясы қайтаруға тиіс,– дейді Әлемдік экономика және саясат институтының сарапшысы Айжан Мұқышбаева.
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің хабарлауынша, Tengri Bank-тің қаржылық жағдайының қиындап кеткені несие портфелі сапасының төмендігімен байланысты. Қайтарылмаған несиелердің көлемі 83 пайызға жеткені қаржы институтының жалпы активтерінің сапасына кері әсер еткен.
Проблемалық несиелердің басым бөлігі 2015-2017 жылдар аралығында банктің акционерлерімен байланысты тұлғаларға беріліпті. Мұндай несиелердің үлесі банктің несие портфелінің 58 пайызына тең.
– Биылғы жылдың басынан Tengri Bank төлем мен ақша аударымдарына қатысты міндеттемелерін толық көлемде орындай алмады. Тиімді корпоративтік басқарудың жоқтығы, мажоритарлық және миноритарлық акционерлердің арасындағы ішкі корпоративтік даулар қаржылық жағдайдың одан әрі нашарлауына соқтырды, – делінген тиісті хабарламасында.
Соның нәтижесінде Агенттік банкке қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы 36 хаттама толтырған. Наурыз айында банктің ірі акционеріне 30 сәуірге дейін қаржы институтының капиталын 23 млрд теңгеге жеткізу туралы талап қойған. Алайда бұл талаптар орындалмады.
Жалпы, Tengri Bank елімізде жабылған банктердің алғашқысы емес, соңғысы да болмайтыны анық. Мәселен, кейінгі 2-3 жылдың ішінде ғана «Астана Банкі» АҚ, Qazaq Banki мен Эксимбанк жабылып қалды. Елдің қаржылық, экономикалық өмірінде, халықтың тұрмысында екінші деңгейлі банктердің рөлі біршама күшейгендіктен болар, қаржы институттарының жабылуы қоғамда біраз талқыланады. Кейбір қаржы институттарының басына қара бұлт үйірілгенін Дүниежүзілік сауда ұйымына қосылуына орай Ұлттық банктің, сондай-ақ Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің екінші деңгейлі банктерге қатысты талаптарды күшейтуімен түсіндіруге болады.
Әлемдік экономика және саясат институтының сарапшысы Айжан Мұқышбекова айтқандай, тоқсаныншы жылдары екінші деңгейлі қаржы ұйымдарының саны 204-ке жеткен-ді. Қазіргі көрсеткіш одан әлдеқайда төмен. Иә, 1993 жылы теңге айналымға еніп, Қазақстан дербес қаржы-несие саясатын жүргізе бастағанда, банктер тез көбейді де, артынша сондай қарқынмен азайды. Басым бөлігінің қаржылай дәрменсіздігі сезіліп қалды. 1995 жылы наурызда қабылданған «Банктер мен банктік қызмет туралы» Заң Ұлттық банк үшін аталған секторды сауықтыруда мықты құрал болды. Қаржы институттарына өз беттерінше халықтың жинақ қаражатын тарту және сыртқы қарыз алудың есебінен экономиканы несиелендіру туралы талап қойылды. Осындай сұрыптаудан кейін жұмысы тұрақсыз, қаржылай дәрменсіз деп танылған банктердің алдында екі жол тұрды: бірден жабылу немесе басқа да әлсіз банктермен бірігіп, ірі банктердің еншілесіне айналу. Жарнамасы жер жарып тұрған «Крамдс-банк, «Тұранбанк», «Әлембанк» сынды қаржы институттарының жабылуға немесе бірігуге мәжбүр болғаны осы тұс еді. Осылайша 1994 жылғы 204 банктің 30-ы бір жыл ішінде жабылды. 1996 жылы тағы соншасы жабылып, банктердің саны 101-ге түсті. Бас-аяғы 7 жыл ішінде 204 банктің 167-сі қалды, ғасырлар тоғысында 47-ге кеміді.
1994-1998 жылдар аралығында екінші деңгейлі банктердегі халықтың қаржылай салым үлесі айтарлықтай өсіп, 5,4 млн-нан 31,6 млн теңгеге жетіпті. 2000 жылы бұл көрсеткіш 248,3 млрд теңгеге өскен.
Тоқсаныншы жылдардағы «жабайы капитализм» тұсында банктердің жабылуы қарапайым салымшыларға да, бизнесмендерге де соққы болып тиді. Банктер ғана емес, банктерге деген халықтың сенімі де құлағаны түсінікті. Одан кейін кейбір қаржы институттарының күйреуі баяуласа да, толастаған жоқ. Мысал ретінде «Көмірбанк», «Валют-Транзит», «Наурызбанк», тағы басқаларын айтуға болады. 390 мың қарапайым салымшысы бар «Валют-Транзит Банктің» жабылуы банкроттық операциялардың ішіндегі ең көп резонанс тудырған оқиғалардың бірі болды десек артық айтпаспыз. Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры «ВТБ» борышының 97,6 пайызын, 13,8 млрд теңгені өтегеннен кейін ғана жағдай түзелді.
Соңғы онжылдықтарда қаржы секторы біршама жаңарды. Оған ықпал еткен факторлардың бірі ретінде ірі қаржы институттарының біріге бастағанын, мемлекеттің банктерді банкроттықтан құтқару үшін миллиардтап қаражат құйғанын айта кетуге болады. 2008 жылдың басында елімізде 35 банк болса, 2011 жылы бұл көрсеткіш қырыққа жуықтады.
Жалпы, банктер екі жолмен жабылатынын айта кетейік. Мәселен, қаржы институтының акционерлері осындай шешім шығара алады. Сонымен қатар Ұлттық банк сот шешімімен екінші деңгейлі қаржы институттарын лицензиясынан айыра алады. Біздегі банктердің басым көпшілігі осы екінші жолмен жабылады.
Кейінгі жылдардағы жабылған банктерге қатысты мысал келтіре кетейік. 2016 жылдың соңында Ұлттық банк «Қазинвестбанкті» лицензиядан айыру туралы шешім шығарды. Арада бір жыл өтпей жатып сот шешімімен «Delta Bank»-тің жұмысы тоқтатылды. 2018-2019 жылдары басына бұлт үйірілген «Эксимбанк», «Астана Банкі» және Qazaq Banki туралы жоғарыда айттық.
Белгілі экономист Жанкелді Шымшықовтың пайымдауынша, жүйе құраушы банктерге жатпайтын шағын қаржы институттарының жабылып жатқаны – нарықтық экономиканың заңдылықтарына сәйкес жүріп жатқан қалыпты табиғи процесс. Банк экономикаға қаржы ұсынуға қабілетті болуға тиіс.
– Шынайы экономикаға жұмыс істейтін банктердің басына қара бұлт үйірілсе, онда қобалжуға болар еді. Ал тұтынушылық несиеге ғана сенетін, түрлі төлемдерден ғана табыс алуды көздейтін банктер біртіндеп азаюға тиіс, – дейді ол.
Сарапшылардың сөзіне қарағанда, лицензиясынан айырылып жатқан банктердің активтерінің сомасы соншалықты көп емес. Олардың ешқайсысы жүйе құраушы банкке жатпайды. Сол себепті Қазақстанның қаржы секторына аса қатты ықпалы тие қоймайды.