Біріміздің соңымыздан біріміз құйрық тістесіп, Сарной шатқалындағы жетім сүрлеумен өрлеп келеміз. Бұл жолғы топ бастаушымыз топқайыңдық Бақтияр есімді жігіт. Сүлікқараға мінген Дәулет. Жазушы Дидахмет Әшімхановтың ұлы. Содан кейін Топқайыңның тумасы Алмас Сарбасов пен Жандос Сансызбаев.
Соқпақтың екі жағындағы көк майсаны мен мінген күрең бырт-бырт жұлып, ауыздығын қарш-қарш шайнайды. Тебініп қоямын. Тілін салақтатып еріп келе жатқан Ақтөстікі не сор?! Сайдың ішімен гүрілдеп Бүркіт өзені ағып жатыр. Бұл сонау біз кетіп бара жатқан шыңның бөктерінен бастау алады. Сағасы Қарасуда. Қарасу Күлмеске құяды.
Бүркіттің ұшар басына шығуды бала кезден армандайтынбыз. Бірақ биігіне көтерілу оңайға соқпасын іштей сезетін едік. Қалай дегенмен, Алтай тау сілемдерінің ішінде Мұзтаудан кейінгі биік шың. Биіктігі теңіз деңгейінен 3373 метр. Әйтеуір мамыр, маусым айларында қызылды-жасылды киінген альпинистер артынып-тартынып Бүркітті бетке алатын. Етегінде солардың үйі бар деп еститінбіз. Құзға өрмелеушілердің өзі асай-мүсейлерін арқалап, үлкен дайындықпен барса, біздікі бос әурешілік пе деймін. Не де болса биыл барлап қайтайық.
Мойнаққа шыққанда өзеннің гүрілі сап тыйылды. Бақтияр артына қарап:
– Бүркіттің ұшар басына апаратын айналма жол бар, – деп дауыстады.
– Енді биігін бірден бағындырып қайтпаймыз ба?! – деді Жандос.
– Др-р-р-р, тау ешқашан бізге бағынбайды, – деп Бақтияр атының басын тартты.
Сөзінің жаны бар. Биігіне шықсақ шығармыз, бірақ аспанмен астасқан тауды бағындыратын құдірет қайда?! Қарт Алтайдың тылсым сыры көп біз білмейтін.
Кең жазыққа шыққанда ырс-ырс етіп келе жатқан итіміз көрінбей кетті. Тегі кері қайтқан шығар дегенбіз. Сөйткенше болған жоқ қалың қарағайдың ішінен қос елікті қуып алып шықты. Алдымыздан кесе-көлденең дүр етіп өткен еліктер қой соңында жүрген жабағы итке жеткізсін бе, бір белден асты да жоқ болды. Құлағы салпиған Ақтөс аттылармен қайта қатарласты. Жарап жүрген құмай тазы болса, екеуін де тырп еткізбеуші еді. Елікті қойып, жаман ауызды басып жіберетін тазылар бар. Аумақ Ұлттық парктікі болған соң ит жүгіртіп, аң аулай алмаймыз.
Күн екінтіге таяғанда Сарной шатқалын, Сағымбай сайын артқа тастап, Қырық құдыққа жеттік. Ашық алаңқай. Алаңқайдың орта тұсы саздауыт екен. Әр-әр жерінен су шығып жатқан секілді. Батысында бас жағын найзағай ұшырып кеткен қарағай тұр. Қурап кетіпті. Баяғыда-оу Ақтомар жайлауында найзағай ойнап, қарағайды қақ айырғанын көргенбіз. Сонда алапат күшке қасқайған қарағай да төтеп тұра алмайды екен ғой деп таңғалғанбыз.
Аттың терін басып алдық та, сапарымызды әрмен қарай жалғастырдық. Биіктеген сайын таудың салқын лебі сезіледі. Тау биіктеген сайын самырсындар аласара берді. Балапан самырсындардың бірінен Бақтияр төрт-бес бүршік балқарағай үзіп алды. Шайыры ағып, әбден пісіпті. «Отқа қақтаймыз» деп Дәулет қуанып кетті. Оттың шоғына көміп, аударыстырып отырсаң, шайыр иісі танауыңды қытықтайды. Дәнінің дәмі тіл үйіреді.
Қалың шыққан жылы ауылдағылар тауда қона жатып, балқарағай соғады. Үгітіп, қабығынан дәнін ажыратады-дағы, қаптап қабылдаушыларға өткізеді. Қабылдаушылар тонна-тоннасымен Қытай асыратын көрінеді. Тегі, балқарағайдың емдік қасиеті болса керек, қытай дәрі жасайды-мыс. Өндірген өнімін неше есе құнын төлеп, сатып та алып жүрген шығармыз. Ал өзіміз болсақ, «Алтайдың асты-үсті байлық» деп кеуде соғудан әрі аспаймыз. Әйтпесе алтын да, мыс та бар. Тамылжыған табиғатың мынау. Шетел асып, демалатын турисің анау. Қайта биыл Катонға қарай тартылған саяхатшылар көп болды.
Самырсынды кезеңнен асқанда Бүркіт шыңы көрінді. Бұл жолы биігіне қол созым-ақ жерден көз тастадық. «Мықты болсаң шығып көр» дегендей мұздықтары сұстанып тұрды. Анау шапшыма шыңға өрмелеп шығу әсте мүмкін емес. Жарықтық алыстан ғана жап-жазық болып көрінеді екен ғой. Атты сипай қамшылап келеміз. Төменде Қатонқарағай ауылы жатыр. Мұзтаудың басын бұлт басып тұр.
– Сарыалқа деген жер осы, әрі қарай көлі жатыр, – деді Алмас тобылғы сапты қамшысымен төңіректі нұсқап. Беткейде үйір-үйір жылқы, табын-табын сиыр тас кенеше жабысып жайылып жүр. Етектегі ел егінін орып, шөбін тасып алған соң ауылға түседі.
Бүркіттің биігінен көз ала алмай келе жатырмыз. Неткен сұлулық?! Алтайда туып-өссек те табиғаты таңғалдыруын қоймайды. Әр өңірі өзінше сұлу.
Ардағым Алтай – даламның
асқақ төрі екен,
Таудың да тарлан
таланттысы екен, сері екен.
Тау емес мынау кілең
бір алтын баспалдақ,
Алланың өзі аспаннан
түсер жері екен,–
деп жырлаған Ғафу Қайырбековті осындай таңғажайып табиғат шабыттандырса керек.
Алтайды аралап болмайынша басқа жаққа ұмтылмаймыз деп қоямын іштей. Бүркітке бір шықсақ, Мұзтаудың биігі бар. Мұзтау демекші, мұзарт шыңға құмар жазушы Әлібек Асқаров пен Қатонқарағай аудандық мәслихатының хатшысы Дүйсен Бралинов Бүркіттің биігіне жақындаған. Бірақ төбесіне жүз-жүз елу метрдей жетпей кері қайтыпты. Әлібек Асқаров: «Ең басына артынып-тартынып шықпаса, жүрдім-бардым шыға салатын шың емес», деген еді. Көз жетті.
Сарыалқаға жетіп аттан түстік. Алмас ағаштан мосы орнатып, астына лапылдатып от жақты. Сарқыраған өзеннің суынан алып шай қайнаттық. Қайнаған шайға бір-екі бас «матрешка» гүлін тастап жіберіп едік, иісі бұрқырап шықты. «Матрешка» деп отырғаным, киікоты. Оны біздің жақта ғана емес, Қытайдың қазақтары да «матрешка» деседі екен. Жұпар иісті бұл шөптің емдік қасиеті де зор.
– Қырық құдықтың арғы жағында Ұңғы деген жер бар. Кезінде шахта болған дейді үлкендер. Шахтаның ауызы әлі бар. Кейін көреміз барып. Сонымен жайлауға асып түскенде «Балуан тас» жатыр, – деп Бақтияр шай үстінде тереңнен әңгіме қозғады. – Оны ерте кезде Төпен деген кісі кеудесіне дейін көтеріпті. Одан соң алып тасты ешкім көтере алмаған. Бертін ғана Төпен ақсақалдың немересі кіндік тұсына дейін әкелген ғой деймін. Ал кейінгі ұрпақтары жайлауға барғанда бабаларынан қалған «Балуан тасты» орнынан бір аунатып қана кетеді екен.
– «Жасында байқары болмаса, қартайғанда айтары болмайды» деуші еді?! Байқарың да, айтарың да көп сияқты, – деп Дәулет жанында отырған жігіттің арқасынан қағып қойды.
Бір белден асқанда айнадай көл көрінді. Сарыалқа көлі. Жолбастаушымыздың айтуынша, алған беттен қайтпасақ, қорым тастарды басып өтіп, Бүркіттің биігіне шығуға болатын сияқты. Бірақ қорым тасқа жете бере аттарды арқандап, әрі жаяу көтерілуіміз керек.
Өтірік-шынын білмедік, бір топ альпинист Бүркіттің биігіне екі күн өрмелеп шықса, күнбатыс жақтағы бетте бір ақсақал қой жайып жүр екен. Бір жағынан қисынды сияқты. Өйткені тікұшақтан түсірілген Бүркіттің суретіне қарасам, желке тұсы жадағайлау көрінеді.
Сарыалқаға беті-қолымызды шайып, кері қайттық. Биылғы діттеген жеріміз осы болатын. Асқар биігіне шығу – уақыт еншісінде. Аралбайдағы альпинистердің үйіне жақындағанда күн күркіреп, жаңбыр себелеп өтті. Бір аялдап, Маятекшемен ауылға түсіп келеміз. Артыма бір бұрылып қарағанда, Бүркіт шыңы алыстай берген…
Шығыс Қазақстан облысы
