Әдебиет • 01 Қазан, 2020

Қатыгез ғасырдың нәзіктігі

558 рет
көрсетілді
13 мин
оқу үшін

«Өмір біздің мінсіз болуымызды әсте қаламайды.
Өзін мінсіз деп санайтындардың орны музейде».


Эрих Мария Ремарк

Қатыгез ғасырдың нәзіктігі

 

Осыдан тұп-тура елу жыл бұрын, яғни 1970 жылдың 25 қыркүйегінде талантты жазушы­ Эрих Мария Ремарк өмірден өтті. Немістің Оснабрюк қала­сы­ның тумасы Эрих (шын аты Пауль) Мария Ремарк Швей­цария­ның Локарно қаласындағы «Санкт-Аньес» ауруханасында жүрек талмасынан қайтыс бол­ған еді. Ол Маджоре көлінің жа­ға­сындағы Порто Ронко вил­ла­сында екінші әйелі, амери­калық актриса Полетт Годдар­мен өмір сүріп жатқан.

Ремарктың әйелі 1990 жылы өмірден озып, күйеуінің жаны­на жерленді. Ол Ремарктың құр­­­­метіне аталған еуропалық зерт­теулер институтын қар­жы­­­ландыру үшін Нью-Йорк уни­­­верситетіне 20 миллион дол­­ларды мұраға қал­дыр­ған. Ре­марк Бірінші, Екін­ші дүние­жү­зілік соғыстан соң өзін асқан мейі­ріммен қар­сы алған Швей­ца­риядан қилы тағ­ды­рының со­ңында пана тапты.

Ел аузында эксцентрик, се­зімтал циник, ішімдік пен сауық-сайранды, богемді ортаны­ жанындай жақсы көретін ол әйел­ затына құмарлығымен де аты­ шықты (өткен ғасырдың ең сұ­лу актрисалары оның нақ­сү­йер­­лері еді). Ремарк өзі «қор­қау-ғасыр» деп атаған жиырма­сыншы ғасырдың, қатыгез дә­уір­­дің диірменіне түсіп кеткен адам. Бірақ «ұсақ та сұм өмір­­ді» көрген әрі таныған ол без­бүйректікке бой алдырған жоқ. Керісінше, күрт өзгерістер мен трагедияны жан-тәнімен се­зін­ген жазушы сұм заманға нә­зіктік пен адамзатқа деген сүйіс­пеншілікпен жауап қатты. Оның романдары мен досы Хемин­гуэйдің кітаптарын 1950-1970 жылдардағы әр кеңестік оқырманның кітапханасынан табуға болады. Оларда асқақ бас­тау, інжілдік «әлем мен қалаға» деген мейлінше ашықтық салтанат құрған. Сол арқылы адам жаны өзін қоршаған қайғыны, қиындықтар мен трагедиялар­ды ұмытады. Оқырман автор­ қа­hармандарының зілсіз әзіл­де­рі­нен ләззат алады, онымен бір­ге «Үш жолдастағы» өліп ба­ра жат­қан ғашығы Патри­сия­ның ша­шын тарайды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде 18 жасар Эрих-Пауль Ремарк немістің императорлық армиясына алынады. Ремарк 1917 жылдың 12 маусымында Ба­тыс майданға ауыстырылып, сол жылдың 31 шілдесінде сол аяғынан (оны ампутациялау туралы мәселе туындайды), оң қо­лынан және мойнынан снаряд жарықшағымен жараланады. Тіпті өлі жолдастарының ара­сынан әрең табылған десе­ді.­ Германиядағы әскери емхана­ға ауыстырылған ол соғыс­тың қал­ған уақытын осында өт­кі­зіп, демобилизацияға ұшы­ра­ғанға дейін жазылып шы­ғады. (Емханада ол үнемі бір қо­лы­мен пианинода ойнаған). Со­ғыс­­тың жауыздығы мен туған­ ана қазасы Ремаркты жан күйзе­лі­сіне ұшыратқан. Кейін кәсі­би жа­зушылыққа бет бұрған кез­­де, ол анасының құрметіне «Ма­­­рия­ны» екінші есімі қылып ­ауыстырады.

Ремарк сол кездегі түріндегі сәйкессіздікке қарамастан, өзін сенімді пацифист санайтын: күш-қуаты тасыған блондинді нағыз арийлік демеске шара жоқ еді. 1929 жылы 1,2 миллион дана таралыммен жарық көрген «Батыс майданда өзгеріс жоқ» ро­манын автор бар болғаны ал­ты аптада жазып шығыпты. ХХ ғасырда соғыс туралы жазыл­ған ең үздік романдардың бірі деп танылған кітап он екі тілге ауда­рылып, Эрнест Хемингуэйдің «Қош бол, қаруымен» және Ри­чард Олдингтонның «Батыр­дың өлімімен» бірге «жоғал­ған ұр­пақтың» арманы мен қай­ғы­сын көрсетіп,  сатушыға мата жыртысын, ал жарнама агентіне әжептәуір байлық әкеледі. Ал бұған дейін ол құлпытас жасай­тын бюрода жұмыс істеген. Бұл жөнінде «Қара құлпытаста» жазды.

Ремарк бұдан бөлек тоғыз ро­ман жазған, олардың барлы­ғында сұрапыл соғыс әңгіме­ленеді. Соңғы романы «Лис­са­­бондағы түнде» ол Екінші  дү­­ниежүзілік соғысты Адольф Гит­­лердің еврейлер мен басқа ха­лықтарды билеуші нәсіл атынан қыру әрекеті ретінде аяусыз әшкерелейді.

Бірінші кітабының желісімен голливудтық фильм 1930 жылы экранға шыққаннан кейін Ре­марк бай әрі Атлантиканың екі жа­ғында да әйгілі адамға айналды. Қаламдас достары – Хэм әкей­­мен, Гертруда Стайнмен, Ол­­дингтонмен Монпарнастағы әйгілі Париж кафелері мен рес­то­­рандарында армансыз сайран са­латын уақыт та сол кез еді.

«Мен қалай егіз болдым» де­­ген мемуарлар кітабында Юрий Михайлович Феличкин (ке­­­зінде Украинада тұрған) Па­­­­рижде Ремаркпен қалай кез­дес­­­кені туралы баяндайды. Сол Юрий Михайловичтің ай­туын­ша, 34 жастағы жазушы­мен­ Монпарнастағы атақты  «Куполь» кафесінде 1930 жыл­дардың екінші жартысында­ та­нысқан екен. «Біз террассадағы үстел басында 4-5 рет жолық­тық. Ремарк Мэри есімді амери­калық актрисамен, ал мен әйе­лім­мен болдым», деп еске алады автор. Сонда Ремарк тым жақсы көңіл күймен көп әзілдеген. (Бұл кезде Ремарк Ве­­нециядағы кинофестивальда та­нысқан шәлкес, тұйық та асау мінезді сұлу Мар­лен Дитрихпен арада шытырман хикаяны бас­тан кешіріп жүрген еді. Кейін америкалық әнші әрі актриса мемуарларында жазу­шы­ны ерекше толқыныспен баяндайды. Эрих Мария өз қол­­жаз­баларын ең алғаш болып­ Мэ­риге беретін. Ол АҚШ-қа кет­кен­­де оған күнде хат жазып­ тұр­­ған. Хаттар топтамасы 2003 жылы «Sag Mir, Dass Du Mich Liebst» («Мені сүйемін деші») кі­­табында жарияланды). Олар­дың ешқайсысы француз емес, бірақ төртеуі де французша сөй­лесетін. Кезінде ақтармен бірге Түркияға қашқан, кеңестік барлаушы болған һәм 1950-жылдары британдық арнайы қызметтің қолына түскен тағдыры қым-қиғаш Феличкин Ремаркқа «ан­тиа­некдоттардың» бірін айтып береді. Кейін жазушы оны «Үш жолдастың» эпизодтарына пайдаланды. Ал Юрий Михайлович өмірінің соңына дейін Одес­са облысының Измаиль мем­лекет­тік университетінде француз ті­лінен дәріс берген.

Ұлтшылдар Ремаркты ең көп із­делетін «идеялық қылмыс­кер­лер» тізіміне енгізіпті. Ре­марк­қа қарсы идеологиялық нау­қан­ды доктор Геббельстің жеке өзі басқарған. Жазушының кі­­­тап­тары күллі неміс кітап­ха­­­на­­­лары­нан алынып, сатуға неме­се жариялауға қатаң ты­йым са­лын­ды. Үшінші Рейх ав­тор­дың «Батыс майдандағы» «же­ңі­луші көңіл күйі» мен оның ка­толиктік сенімін кешіре алма­ды (жазушы католик дінін ұс­танатын, ал кітаптарына не­місше «Ремар­каның» орнына фран­цузша «Ремарк» деп қол қоятын). Оның романдары Маркс­тың «Ка­питалымен» бір­ге Берлинде отқа оранды. Жа­зу­шының Осна­брюк­тегі үйі то­налып, өртелді, ал өзі көп­теген жыл бойы туған елі­нен жырақта жүруге мәжбүр бол­ды. Ол алдымен Швей­ца­рияда, кейін Құрама Штат­тар­да тұрды. Үлкен әпкесі «ан­типат­риоттық сөздері» үшін 1943 жы­лы тұтқынға алынып, өлім жа­за­сына кесілген.

Кейде мына әлем өте тар кө­рі­­неді һәм сонысымен де күл­кі­лі. Қаламгердің бірінші әйелі, неміс актрисасы Ильза Ютта Замбонның әпкесі рейхсмаршалл Герингтің туысы еді. Ре­марк тек 1947 жылы ғана АҚШ аза­маты атанғанымен, 1930 жыл­­­дары-ақ оның сценарий­лері бұл елде аса танымал болды. Ал сол бойынша түсірілген фильм­дер­дің мол табыс әкелгендігі сон­шалық, ол жат жерлік, бары­нан айырылған эмигрант бола тұра, Голливудтың атақты авторы – Чарли Чаплиннің досына айналды. Ремарктың айтуынша, ол Чарли Чаплиннің, Грета Гарбоның, Эрнест Хемин­гуэй­дің ортасында өзін елеусіз адам сезінеді екен.

«Батыс майданда өзгеріс жоқ­­­­тың» сатылымынан түс­кен­ қар­­жыға Ремарк антиква­риат сатып ала бастайды. Швей­цария­ның Порто-Ронкосына қоныс аударған жазушы үй алып, оны «Ремарктың сарайы» деп атады. Автор үйін ежелгі қытай мен мы­сырдың қола мүсіндерімен, венециялық айналармен және парсы кілемдерімен, сондай-ақ Германиядан үлкен күшпен алып шыққан суреттердің тамаша коллекциясымен (Ренуар, Дега, Ван Гог) безендірді.

Ремарктың өмір театрының сах­насында тек актрисалар «өнер көрсетті». Ремарк пен Зам­­бона 1930 жылы тысқары интри­галар салдарынан ажы­рас­қанымен, 1933 жылы Швей­царияға бірге қашқан. 1938 жы­лы олар Замбонаның Гер­ма­нияға мәжбүрлі түрде қай­та­рылмауы үшін қайта не­ке­лесіп, 1939 жылы Құрама Штат­тар­ға қоныс аударады да, осы елдің толыққанды азаматтарына айналады. Ал екінші әйелі Полетт Годдармен 1958 жылы үй­леніп, өмірінің соңына дейін бір­ге болған. Ремарк Дитрихпен айы­рылысқаннан кейін душар бол­ған ауыр жан күйзелісінен екін­ші әйелі айықтырғанын мойындайтын. Бірінші күйеуі Чарли Чаплинмен 6 жыл тұр­ған Полетт Годдар әйгілі «Жел­мен ғайып болғандар» («Уне­сен­ные вет­ром») эпопеясында бас­ты рөлді сомдауы керек еді, бі­рақ режиссер соңғы сәтте Ви­­вьен Лиді таңдады. Ең қы­зы­ғы, Ремарк өміріндегі бас­ты үш әйел (екі әйелі мен Дитрих) бір-бірлеріне ұқсайтын: тана көздері, ұзын кірпіктері, иық­тан төгілген шаш­тары һәм аққұ­балықтары.

Жазушы романдары, әсіресе кинематографиялық және театр ­сахнасына лайықталып жа­зылғандай көрінеді. Мәселен, «Үш жолдас» спектаклі ұзақ жыл­­дардан бері Мәскеудің «Сов­ременник» театры сахна­сы­­нан түспей келеді. Автордың шы­ғармада ағынан жарылуы шарт­па-шұрт һәм қанық диа­лог­тармен жымдасып жатады. Ре­марк өз қолжазбаларын өт­кір ұш­талған қарындашымен шиы­ра отырып, рахаттана жаза­ды деседі. Образды түрде ал­сақ, оның осылайша жазуы өмір сү­руіне ұқсайды. Қар­тай­ған­да мойындағанындай, ол сөз­дер­ді дыбысталуына қарай таң­­дап жазған екен – бұған жа­­сында композитор болуды арман­да­ға­ны әсер етсе керек.

Әйгілі свитердегі, ақ шал­ған қалың мұрт-сақалды Хэм әкей­дің портреті әр зиялы адамның кі­тап сөресінде тұрса, кеңестік сын­шылар Ремаркты негізінен ішім­дікпен һәм бай, бекзат өмір­мен ғана байланыстыратын. Ал ресми басылымдар оның­ атын атамауға тырысты. Бү­гін­гідей ғаламтор жоқ заманда оқырмандардың көпшілігі аты-жөнінде әйел есімі ұшырасатын осынау жұмбақ немістің түрі қандай екенін білмей кетті. Жазушының өлімінен екі жыл бұрын түскен суретін көріп, тіп­ті таңғаласыз. Бұл универ­ситетте жиі ұшырасатын кә­дімгі зиялы, жаны жайсаң профессор болатын. Салиқалы мыр­заның екінші иегі көрініп-ақ тұр. Сезімтал ерні, әжім бас­қан маңдайы, көз астындағы ісік шала ұйқы мен қажымас еңбектің салдары болса керек. Ал көздері ше? Оның көз­дерінен өмірде жолы болған еуро­палықты көрмейсіз. Қулана қа­раған жанарынан славяндар­ға тән мұң байқалады. Бодлерше айтсақ, оның жанары – «жан жараларының мөрі басылған» «мұң сұлулығының» дәл өзі.

Ол тіпті жақындарының өлі­мі­нен де жақсылық көруге тырысыпты. Ремарктың әкесінен ай­ырыл­ғанын естіген репортер оның үйіне алып-ұшып жетеді. Сонда жазушы сасып қалған журналиске: «Біле біл­сеңіз, менің әкем жүрек тал­ма­сынан қайтыс болды. 83 жас­та еді. Пәлтесін кимей шық­қан­дықтан, шіркеуде салқын тиген. Пәлтесін кимеген себебі, қа­сындағы әйелдің көңіліне қа­раған. Сөйтіп ол үйге ауырып келді. Әпкем одан: «Әке, ко­ньякқа қалай қарайсың?» деп сұрағанда ол басын изеді де, өліп­ кетті. Коньяк күтіп отырып өлгенге не жетсін!» деген. Өле­рінің алдында жүрек талма­сынан зардап шегіп жүрген Ремарк (буырқанған өмірінің сал­дары) барлық творчество адам­дары қорқып һәм ұрынып кел­ген бір ғана жайтқа өкінеді. Ол әрине ырду-дырдумен бос өт­кен уақыт еді. Өлімнен зәресі ұша­тын оның әдебиетке деген ықыласы айрықша болған. Сөй­тіп тағдырдың жазуымен Эрих Мария Ремарк католик дәстүріне сай Швейцарияның Пор­то-Ронко деген жеріндегі қо­рымда жерленді.