Қатыгез ғасырдың нәзіктігі

Осыдан тұп-тура елу жыл бұрын, яғни 1970 жылдың 25 қыркүйегінде талантты жазушы­ Эрих Мария Ремарк өмірден өтті. Немістің Оснабрюк қала­сы­ның тумасы Эрих (шын аты Пауль) Мария Ремарк Швей­цария­ның Локарно қаласындағы «Санкт-Аньес» ауруханасында жүрек талмасынан қайтыс бол­ған еді. Ол Маджоре көлінің жа­ға­сындағы Порто Ронко вил­ла­сында екінші әйелі, амери­калық актриса Полетт Годдар­мен өмір сүріп жатқан.

Ремарктың әйелі 1990 жылы өмірден озып, күйеуінің жаны­на жерленді. Ол Ремарктың құр­­­­метіне аталған еуропалық зерт­теулер институтын қар­жы­­­ландыру үшін Нью-Йорк уни­­­верситетіне 20 миллион дол­­ларды мұраға қал­дыр­ған. Ре­марк Бірінші, Екін­ші дүние­жү­зілік соғыстан соң өзін асқан мейі­ріммен қар­сы алған Швей­ца­риядан қилы тағ­ды­рының со­ңында пана тапты.

Ел аузында эксцентрик, се­зімтал циник, ішімдік пен сауық-сайранды, богемді ортаны­ жанындай жақсы көретін ол әйел­ затына құмарлығымен де аты­ шықты (өткен ғасырдың ең сұ­лу актрисалары оның нақ­сү­йер­­лері еді). Ремарк өзі «қор­қау-ғасыр» деп атаған жиырма­сыншы ғасырдың, қатыгез дә­уір­­дің диірменіне түсіп кеткен адам. Бірақ «ұсақ та сұм өмір­­ді» көрген әрі таныған ол без­бүйректікке бой алдырған жоқ. Керісінше, күрт өзгерістер мен трагедияны жан-тәнімен се­зін­ген жазушы сұм заманға нә­зіктік пен адамзатқа деген сүйіс­пеншілікпен жауап қатты. Оның романдары мен досы Хемин­гуэйдің кітаптарын 1950-1970 жылдардағы әр кеңестік оқырманның кітапханасынан табуға болады. Оларда асқақ бас­тау, інжілдік «әлем мен қалаға» деген мейлінше ашықтық салтанат құрған. Сол арқылы адам жаны өзін қоршаған қайғыны, қиындықтар мен трагедиялар­ды ұмытады. Оқырман автор­ қа­hармандарының зілсіз әзіл­де­рі­нен ләззат алады, онымен бір­ге «Үш жолдастағы» өліп ба­ра жат­қан ғашығы Патри­сия­ның ша­шын тарайды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде 18 жасар Эрих-Пауль Ремарк немістің императорлық армиясына алынады. Ремарк 1917 жылдың 12 маусымында Ба­тыс майданға ауыстырылып, сол жылдың 31 шілдесінде сол аяғынан (оны ампутациялау туралы мәселе туындайды), оң қо­лынан және мойнынан снаряд жарықшағымен жараланады. Тіпті өлі жолдастарының ара­сынан әрең табылған десе­ді.­ Германиядағы әскери емхана­ға ауыстырылған ол соғыс­тың қал­ған уақытын осында өт­кі­зіп, демобилизацияға ұшы­ра­ғанға дейін жазылып шы­ғады. (Емханада ол үнемі бір қо­лы­мен пианинода ойнаған). Со­ғыс­­тың жауыздығы мен туған­ ана қазасы Ремаркты жан күйзе­лі­сіне ұшыратқан. Кейін кәсі­би жа­зушылыққа бет бұрған кез­­де, ол анасының құрметіне «Ма­­­рия­ны» екінші есімі қылып ­ауыстырады.

Ремарк сол кездегі түріндегі сәйкессіздікке қарамастан, өзін сенімді пацифист санайтын: күш-қуаты тасыған блондинді нағыз арийлік демеске шара жоқ еді. 1929 жылы 1,2 миллион дана таралыммен жарық көрген «Батыс майданда өзгеріс жоқ» ро­манын автор бар болғаны ал­ты аптада жазып шығыпты. ХХ ғасырда соғыс туралы жазыл­ған ең үздік романдардың бірі деп танылған кітап он екі тілге ауда­рылып, Эрнест Хемингуэйдің «Қош бол, қаруымен» және Ри­чард Олдингтонның «Батыр­дың өлімімен» бірге «жоғал­ған ұр­пақтың» арманы мен қай­ғы­сын көрсетіп,  сатушыға мата жыртысын, ал жарнама агентіне әжептәуір байлық әкеледі. Ал бұған дейін ол құлпытас жасай­тын бюрода жұмыс істеген. Бұл жөнінде «Қара құлпытаста» жазды.

Ремарк бұдан бөлек тоғыз ро­ман жазған, олардың барлы­ғында сұрапыл соғыс әңгіме­ленеді. Соңғы романы «Лис­са­­бондағы түнде» ол Екінші  дү­­ниежүзілік соғысты Адольф Гит­­лердің еврейлер мен басқа ха­лықтарды билеуші нәсіл атынан қыру әрекеті ретінде аяусыз әшкерелейді.

Бірінші кітабының желісімен голливудтық фильм 1930 жылы экранға шыққаннан кейін Ре­марк бай әрі Атлантиканың екі жа­ғында да әйгілі адамға айналды. Қаламдас достары – Хэм әкей­­мен, Гертруда Стайнмен, Ол­­дингтонмен Монпарнастағы әйгілі Париж кафелері мен рес­то­­рандарында армансыз сайран са­латын уақыт та сол кез еді.

«Мен қалай егіз болдым» де­­ген мемуарлар кітабында Юрий Михайлович Феличкин (ке­­­зінде Украинада тұрған) Па­­­­рижде Ремаркпен қалай кез­дес­­­кені туралы баяндайды. Сол Юрий Михайловичтің ай­туын­ша, 34 жастағы жазушы­мен­ Монпарнастағы атақты  «Куполь» кафесінде 1930 жыл­дардың екінші жартысында­ та­нысқан екен. «Біз террассадағы үстел басында 4-5 рет жолық­тық. Ремарк Мэри есімді амери­калық актрисамен, ал мен әйе­лім­мен болдым», деп еске алады автор. Сонда Ремарк тым жақсы көңіл күймен көп әзілдеген. (Бұл кезде Ремарк Ве­­нециядағы кинофестивальда та­нысқан шәлкес, тұйық та асау мінезді сұлу Мар­лен Дитрихпен арада шытырман хикаяны бас­тан кешіріп жүрген еді. Кейін америкалық әнші әрі актриса мемуарларында жазу­шы­ны ерекше толқыныспен баяндайды. Эрих Мария өз қол­­жаз­баларын ең алғаш болып­ Мэ­риге беретін. Ол АҚШ-қа кет­кен­­де оған күнде хат жазып­ тұр­­ған. Хаттар топтамасы 2003 жылы «Sag Mir, Dass Du Mich Liebst» («Мені сүйемін деші») кі­­табында жарияланды). Олар­дың ешқайсысы француз емес, бірақ төртеуі де французша сөй­лесетін. Кезінде ақтармен бірге Түркияға қашқан, кеңестік барлаушы болған һәм 1950-жылдары британдық арнайы қызметтің қолына түскен тағдыры қым-қиғаш Феличкин Ремаркқа «ан­тиа­некдоттардың» бірін айтып береді. Кейін жазушы оны «Үш жолдастың» эпизодтарына пайдаланды. Ал Юрий Михайлович өмірінің соңына дейін Одес­са облысының Измаиль мем­лекет­тік университетінде француз ті­лінен дәріс берген.

Ұлтшылдар Ремаркты ең көп із­делетін «идеялық қылмыс­кер­лер» тізіміне енгізіпті. Ре­марк­қа қарсы идеологиялық нау­қан­ды доктор Геббельстің жеке өзі басқарған. Жазушының кі­­­тап­тары күллі неміс кітап­ха­­­на­­­лары­нан алынып, сатуға неме­се жариялауға қатаң ты­йым са­лын­ды. Үшінші Рейх ав­тор­дың «Батыс майдандағы» «же­ңі­луші көңіл күйі» мен оның ка­толиктік сенімін кешіре алма­ды (жазушы католик дінін ұс­танатын, ал кітаптарына не­місше «Ремар­каның» орнына фран­цузша «Ремарк» деп қол қоятын). Оның романдары Маркс­тың «Ка­питалымен» бір­ге Берлинде отқа оранды. Жа­зу­шының Осна­брюк­тегі үйі то­налып, өртелді, ал өзі көп­теген жыл бойы туған елі­нен жырақта жүруге мәжбүр бол­ды. Ол алдымен Швей­ца­рияда, кейін Құрама Штат­тар­да тұрды. Үлкен әпкесі «ан­типат­риоттық сөздері» үшін 1943 жы­лы тұтқынға алынып, өлім жа­за­сына кесілген.

Кейде мына әлем өте тар кө­рі­­неді һәм сонысымен де күл­кі­лі. Қаламгердің бірінші әйелі, неміс актрисасы Ильза Ютта Замбонның әпкесі рейхсмаршалл Герингтің туысы еді. Ре­марк тек 1947 жылы ғана АҚШ аза­маты атанғанымен, 1930 жыл­­­дары-ақ оның сценарий­лері бұл елде аса танымал болды. Ал сол бойынша түсірілген фильм­дер­дің мол табыс әкелгендігі сон­шалық, ол жат жерлік, бары­нан айырылған эмигрант бола тұра, Голливудтың атақты авторы – Чарли Чаплиннің досына айналды. Ремарктың айтуынша, ол Чарли Чаплиннің, Грета Гарбоның, Эрнест Хемин­гуэй­дің ортасында өзін елеусіз адам сезінеді екен.

«Батыс майданда өзгеріс жоқ­­­­тың» сатылымынан түс­кен­ қар­­жыға Ремарк антиква­риат сатып ала бастайды. Швей­цария­ның Порто-Ронкосына қоныс аударған жазушы үй алып, оны «Ремарктың сарайы» деп атады. Автор үйін ежелгі қытай мен мы­сырдың қола мүсіндерімен, венециялық айналармен және парсы кілемдерімен, сондай-ақ Германиядан үлкен күшпен алып шыққан суреттердің тамаша коллекциясымен (Ренуар, Дега, Ван Гог) безендірді.

Ремарктың өмір театрының сах­насында тек актрисалар «өнер көрсетті». Ремарк пен Зам­­бона 1930 жылы тысқары интри­галар салдарынан ажы­рас­қанымен, 1933 жылы Швей­царияға бірге қашқан. 1938 жы­лы олар Замбонаның Гер­ма­нияға мәжбүрлі түрде қай­та­рылмауы үшін қайта не­ке­лесіп, 1939 жылы Құрама Штат­тар­ға қоныс аударады да, осы елдің толыққанды азаматтарына айналады. Ал екінші әйелі Полетт Годдармен 1958 жылы үй­леніп, өмірінің соңына дейін бір­ге болған. Ремарк Дитрихпен айы­рылысқаннан кейін душар бол­ған ауыр жан күйзелісінен екін­ші әйелі айықтырғанын мойындайтын. Бірінші күйеуі Чарли Чаплинмен 6 жыл тұр­ған Полетт Годдар әйгілі «Жел­мен ғайып болғандар» («Уне­сен­ные вет­ром») эпопеясында бас­ты рөлді сомдауы керек еді, бі­рақ режиссер соңғы сәтте Ви­­вьен Лиді таңдады. Ең қы­зы­ғы, Ремарк өміріндегі бас­ты үш әйел (екі әйелі мен Дитрих) бір-бірлеріне ұқсайтын: тана көздері, ұзын кірпіктері, иық­тан төгілген шаш­тары һәм аққұ­балықтары.

Жазушы романдары, әсіресе кинематографиялық және театр ­сахнасына лайықталып жа­зылғандай көрінеді. Мәселен, «Үш жолдас» спектаклі ұзақ жыл­­дардан бері Мәскеудің «Сов­ременник» театры сахна­сы­­нан түспей келеді. Автордың шы­ғармада ағынан жарылуы шарт­па-шұрт һәм қанық диа­лог­тармен жымдасып жатады. Ре­марк өз қолжазбаларын өт­кір ұш­талған қарындашымен шиы­ра отырып, рахаттана жаза­ды деседі. Образды түрде ал­сақ, оның осылайша жазуы өмір сү­руіне ұқсайды. Қар­тай­ған­да мойындағанындай, ол сөз­дер­ді дыбысталуына қарай таң­­дап жазған екен – бұған жа­­сында композитор болуды арман­да­ға­ны әсер етсе керек.

Әйгілі свитердегі, ақ шал­ған қалың мұрт-сақалды Хэм әкей­дің портреті әр зиялы адамның кі­тап сөресінде тұрса, кеңестік сын­шылар Ремаркты негізінен ішім­дікпен һәм бай, бекзат өмір­мен ғана байланыстыратын. Ал ресми басылымдар оның­ атын атамауға тырысты. Бү­гін­гідей ғаламтор жоқ заманда оқырмандардың көпшілігі аты-жөнінде әйел есімі ұшырасатын осынау жұмбақ немістің түрі қандай екенін білмей кетті. Жазушының өлімінен екі жыл бұрын түскен суретін көріп, тіп­ті таңғаласыз. Бұл универ­ситетте жиі ұшырасатын кә­дімгі зиялы, жаны жайсаң профессор болатын. Салиқалы мыр­заның екінші иегі көрініп-ақ тұр. Сезімтал ерні, әжім бас­қан маңдайы, көз астындағы ісік шала ұйқы мен қажымас еңбектің салдары болса керек. Ал көздері ше? Оның көз­дерінен өмірде жолы болған еуро­палықты көрмейсіз. Қулана қа­раған жанарынан славяндар­ға тән мұң байқалады. Бодлерше айтсақ, оның жанары – «жан жараларының мөрі басылған» «мұң сұлулығының» дәл өзі.

Ол тіпті жақындарының өлі­мі­нен де жақсылық көруге тырысыпты. Ремарктың әкесінен ай­ырыл­ғанын естіген репортер оның үйіне алып-ұшып жетеді. Сонда жазушы сасып қалған журналиске: «Біле біл­сеңіз, менің әкем жүрек тал­ма­сынан қайтыс болды. 83 жас­та еді. Пәлтесін кимей шық­қан­дықтан, шіркеуде салқын тиген. Пәлтесін кимеген себебі, қа­сындағы әйелдің көңіліне қа­раған. Сөйтіп ол үйге ауырып келді. Әпкем одан: «Әке, ко­ньякқа қалай қарайсың?» деп сұрағанда ол басын изеді де, өліп­ кетті. Коньяк күтіп отырып өлгенге не жетсін!» деген. Өле­рінің алдында жүрек талма­сынан зардап шегіп жүрген Ремарк (буырқанған өмірінің сал­дары) барлық творчество адам­дары қорқып һәм ұрынып кел­ген бір ғана жайтқа өкінеді. Ол әрине ырду-дырдумен бос өт­кен уақыт еді. Өлімнен зәресі ұша­тын оның әдебиетке деген ықыласы айрықша болған. Сөй­тіп тағдырдың жазуымен Эрих Мария Ремарк католик дәстүріне сай Швейцарияның Пор­то-Ронко деген жеріндегі қо­рымда жерленді.