Ана тілінің уыз мәйегі, рухы, сиқырлы лебізі бесік жырларында сақталған, хатталған. Жаратушы мен жаратылыстың, болмыс пен ғайыптың, пәнилік пен мәңгіліктің және ой, сана, рух, түйсік, жүрек, көңіл, сезім, иман тәрізді бірегей әрі телегей тұңғиық ұғымдардың ерекшеліктері мен қасиеттері – назым сөздің басты сипаты.
Хадистанушы Усейд б. Худайр түн ішінде «Әл-Бақара» сүресін оқығанда (Пайғамбардың түсіндіруінше, «Әл-Бақара» мен «Әл-Имран» сүрелері қиямет-қайымда екі бұлт не екі құстардың тобындай қорғайды екен) анадайда тұрған аты тыпыршиды, қозғалақтайды.
Ертеңінде осы жайды Пайғамбарға: «Сүрені оқыған мезетте ат тыпыршыды және басымды көтеріп көк жүзіне қарасам, бұлтты шырақты көрдім», дейді.
Сонда Пайғамбар: «Бұл сенің даусыңды естіп келген періште, егер сүрені оқуды таңертеңге дейін жалғастырсаң, ол кетпес еді, кісілер оны көретін еді», дейді (бұл хадисті жеткізген имам әл-Бухари).
Сүре дегеніміз – дұға, оны терең сезіммен шыншыл, таза көңілмен, көкірек көзімен әсерлі үнмен, мақаммен, дауыс толасын табиғилықпен сақтаумен оқыса, аяттың мазмұны, қасиеті, танымдық, тағылымдық мәні, сенім күші артады. Рухыңды көркейтеді, жан дүниеңді байытады.
Абай «Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық» («38-сөзінен») ғылымымен толық қаруланғандықтан «Әуелі аят-хадис – сөздің басы», «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы», «Өлең деген – әр сөздің ұнасымы», «Сылдырап өңкей келісім...» деп, адамзат тілінің шығу төркінінен, тарихынан, ғаламат қасиетті бітім-болмысынан сыр толғайды. Хакім Абай «сұлулардың сұлуы» Алланың көркемдікке деген даналық көзқарасын рухани тірек етеді де, мақсат-мұратын айқындайды, ғаламдық, исламдық, көркемдік құндылықтарды біртұтастықта барынша тереңдікпен, рухани кемелдікпен суреттейді. Жиһанды «Құдайлық құдірет», ерекше сана басқаратынын Абай да білген. Жоғары сананың көрсеткіштері – аят, хадис, ал дұға – Аллаға жалбарыну, асыл тілек тілеу, тағдыр жолын дұрыстау. Абай «38-қарасөзінде»: «Онымен сезімді тазалыққа иіргеніңді, кәміл ыхласыңды көрсетіп ішімнің сафлығының (таза, шынайы) соңында халық көрер, сыртымды да пәк етемін һәм көзге көрінбейтін ағзаларымды да пәк етемін, бұл пәктіктің үстінде Аллаға дұға айтамын деп әзірленесіз» деп жазады. Задында, «Аллаға дұға айту» – кәміл мұсылманның құлшылығы, ғибадаты, Ұлы Жаратушыға жеткізудің тәсілі, байланыс жасау құралы, жүрегінде иманы, зердесінде жиғаны бар қазақ баласы ішкі ой-арманын, мұрат-мақсатын, жан тілегі мен құмарын, інжу сөздері мен имани-сырларын ең бір тамаша, бейнелі, таза, көркем түрде, жүректің, сезімнің, пәк көңілдің тілінде қызықтырып жеткізуге ұмтылады. Осы орайда Абайдың «Дұға», «Қасиетті дұға» дейтін сырлы толғауларында өлең сөз құдіреті мен әсерлі құлшыныс-ынтызарлыққа бөленген ой, сезім суреттері, ұлы тілек қасиеттері айқын көрініс тапқан. Айталық:
Өмірде ойға түсіп кем-кетігің,
Тулағыш мінезің бар, жүрек, сенің!
Сонда сенің отыңды басатұғын,
Осы өлең – оқитұғын дұғам менің.
Соңғы сөйлемнің сыры, сипаты, мағынасы алуан-алуан ойларға жетелейді. Алдымен, қазақтың тұрмыс-тіршілігінде, ырым-нанымында өрттің алдына қағазға дұға жазып қойса, дереу ол жалп етіп сөнеді (ақ төксе де тоқтайды). Сонда ақын «тулағыш мінез» от сипатты болса, оның қызуын қайтаратын және «Осы өлең – оқитұғын дұғам менің» өзі адамның жанының нәзік сырлары мен асыл тілегін Жаратушыға тура жеткізетін қасиетті, киелі, дауасы, даруы өзгеше кілт пе екен. Мұндағы әрбір сөзде мағына бар, мағынасында сыр мен сурет, сезім мен рух, жүйелілік пен дүниетаным бар. Демек, Абайдың өзіндік көзқарасы, өзіндік сөз саптасы, ой толғауы бар. Сондықтан да ол – ұлт ақыны. Абайдың дүниетанымында, дария көркемдік тәжірибесінде «Рас сөз», «Түгел сөз», «Түзу сөз», «Түбі терең сөз», «Нұрлы сөз» дейтін таңдамалы сөз-ұғымдарды ойына темірқазық етіп, ой-пікірін туындатады, көркейтіп гүлдендіреді.
Абай өзінің көркем ойын одан әрі айшықтап әсерлендіріп, үстемелеп:
Ішінде бір қуаты барға ұқсайды,
Тірі сөздің жаны – сол, айрылмайды.
Қасиетті нәфәсі желдей есіп,
Қайнап тұрған ыстық қан
салқындайды,
– дейді. Яғни Абайша «тірі сөздің жаны» дегеніміз сөздің ішкі мағынасы, ішкі қабаты – өзегі. Мұндай сөзде, лебізде желдей зулаған үн, әуез толқыны бар. Жүйелі, қасиетті сөз құстай ұшып, шалқыған шарапаты мен «ыстық қаныңды» сабасына түсіреді, жаның да, көңілің де сәулетті күй кешеді, себебі «жылауға да, сенуге де» болатындай, «жүректің басынан у төгілгендей» өлең-дұғаның дауасының әсерінен жеңілдейсің.
Абай келесі бір «Қасиетті дұға» өлеңін жазықсыздан жазықсыз тағдыр тәлкек етіп, ойыншыққа айналдырса да, көңілге медеу-демеу болмаса да деп бастайды да:
Қайта-қайта оқысам бір дұғаны,
Сөніп қалған жүректе жанады шоқ.
Қуаты бар дұғаның қуантарлық,
Қапаланған жүректі жұбантарлық.
Адам ұқпас бір тәтті лебізінен,
«Уан» деген естілер ұлы жарлық, –
деп, дұғаның құдіретін және белгісіз ғайыптан «ұлы жарлық» естілгенін, сонан соң көңіл жүктен де, кектен де тазарып-жаңарып, тұтастай адамзатты сүюге жаралған көрегендік, көсемдік, кісілік болмысы:
Адамның баласына жаным ашып,
Ізгілікке жүрегім бір ұмтылар,
– деп, ақықтай ойын, дұғадай сөзін жақұттай жарқыратып жеткізеді.
Абайдың «Дұға», «Қасиетті дұға» туындылары – негізінен, телегей сыр, дұға-дуадай қастерлі күйлі сөз, сыңғырлаған сазды әуен. Гете, Шопенгауэр, Бетховен, Мартин Лютер ән, өлең, күй жайында терең де дәйекті ойлар айтқан-ды.
«Ән, өлең, күй құдірет ғылымымен әбден сырлас» деп Бетховен жазса; Мартин Лютер «бұлар аспандағы періште тілі, бұрынғы жерде болған пайғамбарлар тілі; ән, өлең, күй Алланы танытуға үлкен себепкер» деп жазады», дейді Алаш көшбасшысы Әлихан Бөкейхан «Ән,
өлең һәм оның құралы» атты еңбегінде.
«Сөз – құс» (С.Сейфуллин метафорасы), өлең-дұғаны Абайша іңкәрлікпен оқып, жаттап, толғап «терең ойдың телміріп соңына ерсең», сөйтіп, жетелілігіңе жігерлілік қосылып, құштарлықтың қанатында ұлылықтың шыңына, рухани жетілудің асқарына ұмтылып, Алланың мейірімі түсіп, құт дарып, арсыға дұға асырар едің. Ғарыштық санаға ие Абай дұғасының мағынасы, тағлиматы – осы.
