Ағымдағы жылдың 9 қаңтарында Қазақстан Президенті Қ.Тоқаевтың «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласы жарық көргені белгілі. Онда «Ұлы ақынның шығармалары бүгін де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Абайдың ой-тұжырымдары баршамызға қашанда рухани азық бола алады. Сондықтан ұлтымызды жаңғырту ісінде оның еңбектерін басшылыққа алып, ұтымды пайдалану жайын тағы бір мәрте ой елегінен өткізген жөн», – делінген.
Мақаланың бес негізгі бөлімінде біздің қоғамымыз бен мемлекетіміздің дамуының негізгі басымдықтары: білім мен ағартушылық, мемлекеттік институттарды жетілдіру, Абайдың рухани мұрасын халықаралық деңгейде тану, оның шығармашылығы мен өмірбаянын мектепте де, отбасында да зерттеу мәселелері атап көрсетілген. Мемлекет басшысы сондай-ақ Абайдың 175 жылдық мерейтойы ұлт санасын жаңғырту, рухани сабақ алу үшін қажет екенін атап өтті. Ойшылдың шығармашылығына жүгіну, оның шығармалары мен ақынның өмірбаянын одан әрі зерттеу архив жұмысын жетілдіруге және Абай мұрасы бойынша жаңа тарихи деректерді іздеуге ықпал етеді.
Бұған Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің қорында сақтауда жатқан құжаттар дәлел. Ақын, ағартушы жөніндегі алғашқы өмірбаяндық деректерді жазғандардың бірі «Алаш» қозғалысының көсемі Әлихан Бөкейханов болды. «Алаш» зиялыларының әдебиеті қоғамның рухани тарихындағы ерекше кезең ретінде халықтың бірлігі мен келісімін жырлаған Абайдың қара сөздерімен үндес болды. 1905 жылы жарияланған Ә.Бөкейхановтың «Абай (Ибрагим) Құнанбаев» атты мақаласы Абайдың немере інісі Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаевтың естеліктері бойынша жазылған алғашқы толық ғылыми еңбек саналады. 1907 жылы «Императорлық Орыс Географиялық Қоғамы Батыс-Сібір бөлімінің Семей бөлімшесінің жазбалары» журналында мақала жарияланды (811 қ. 25 т. 25 іс. 1–12 п.). Әлихан Бөкейханов Абайдың ұлы Турағұлмен және Абайдың туыстары Шәкәріммен, Кәкітаймен таныс болды. Абайдың ұрпақтары туралы құнды құжаттар 141 қ. 1 т. 2066, 2058 істерде және 811 қ. 23 т. 438 іс, 20 т. 140 істерде бар.
Абайға қатысты мәліметтердің жинақталуына, зерттелуіне, жариялануына өмірі мен шығармашылық қуатының басым бөлігін арнаған тұлғаның бірі – әйгілі Мұхтар Әуезов екені әмбеге аян. Ол Абайдың өмірі мен қызметін көп жылдық зерттеу барысында ғылыми өмірбаянын құрастырды, монографиясын және шығармашылығы туралы мақалалар сериясын жазды, жоғары оқу орындарының бағдарламасына Абайтанудан арнайы курс енгізді, данагөй бабамыздың атын «Абай жолы» роман-эпопеясы арқылы әлемдік деңгейде мәңгілікке қалдырды. Абай өз кітаптарын көрген жоқ, бірақ Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Мұхтар Әуезов сияқты ізбасарлары оның шығармашылық мұрасының таралуына ықпал етті.
Абай Құнанбайұлы 1845 жылы 10 тамызда Семей уезінің Шыңғыс болысында дүниеге келген. Абай 10 жасынан бастап Семей қаласындағы медресеге оқуға түседі және ол үш жыл ішінде көп нәрсені білді. Абай шығыс классиктері мен ойшылдарының поэзиясын, араб, түрік, парсы және орыс тілдерін меңгереді. Қазақ эпосына, халық музыкасына қызығады, сондай-ақ орыс мәдениетін зерттей бастайды. Пушкин мен Гете, Лермонтов пен Байрон Абайдың сүйікті ақындары болды. Абай қазақ ауылдарын орыстың ұлы ақындарының шығармашылығымен таныстыруға ұмтылады және XIX ғасырдың екінші жартысында А.Пушкиннің «Евгений Онегин» романынан, Лермонтовтың өлеңдерінен үзінді аудара бастайды. Татьянаның хаты мен Лермонтовтың поэзиясы қазақ даласында танымал болды. Абай туған халқының мәдениетін дамытудағы орыс классиктері шығармашылығының маңызын терең түсінді. Ол тез таралып, түсінікті және қолжетімді болуы үшін кейбір аудармаларға музыка шығарады. Қазақ халқы Пушкин мен Лермонтовтың поэзиясын қабылдады. Шынайы өмірді сезіне отырып, Абай халықтың сана-сезімін оятатын және дамытатын бейнелер жасады. Абай 1904 жылы қайтыс болды. Алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы Петербургте шықты. Абай шығармалары 1922 жылы Қазан, Ташкент қалаларында және 1933 жылы Қызылордада жеке кітап болып шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің Архивінде 1907–2013 жылдар аралығын қамтитын Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылығына арналған бірегей құжаттар табылып, үстіміздегі жылдың тамыз айында көпшілік назарына ұсынылды. Ұсынылған құжаттардың қысқаша мазмұнына тоқталып өтсек:
Абай Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы құжаттар (1907 – 1991 жж.): Абай Құнанбайұлы туралы Ә.Бөкейханов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, А.Жұбанов, С.Мұқанов, Қ.Бекхожин, Ә.Тәжібаев, Л.Баймурзин, Ғ.Мұстафин, Н.Сауранбаев сияқты қазақ зиялыларының әртүрлі хаттары, анықтамалары, ақпараттары; Абай ұрпақтары мен туыстары Турағұл Ибрагимов, Шәкәрім туралы; Абай Құнанбаевтың өлеңдер жинағы туралы; «Абай» романы бойынша жұмыс істеу барысы, Қазақстан Жазушылар одағы мүшелерінің «Абай» шығармасын талқылауы; Қазақстандағы әдебиетті дамыту, Абайдың 95 жылдық, 100 жылдық, 125 жылдық мерейтойларын атап өту туралы құжаттар біріктірілді.
Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі Абай Құнанбаев туралы мұрағатқа (1991-2013 жж.) қазақ әдебиетінің классигі Абайдың 150 жылдық мерейтойына дайындалу мен атап өту туралы құжаттар, Абайдың мерейтойына арналған шығармалар, очерктер мен мақалалар енгізілді.
Абай шығармашылығын зерттеу, зерделеу бойынша Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткерлерінің жеке қорынан алынған құжаттар жинақталған, олардың ішінде: академик М.Қозыбаевтың «Абай және оның заманы» атты мақаласы; Х.Өзденбаевтың Абай Құнанбаевтың ұрпақтары туралы жинаған құжаттары; Г.Бельгер жасаған неміс аудармаларындағы Абай шығармаларының тізбесі; Ж.Исмағұлов жинақтаған 1909 жылғы Абай шығармаларының жинағы және Турағұл Абайұлы Құнанбаевтың «Әкем Абай туралы» әңгімесінің, Міржақып Дулатовтың 1914 ж. «Қазақ» газетінің №67 санында Абайдың қайтыс болуына 10 жыл толуына орай жарияланған «Абай» атты мақаласының көшірмесі ұсынылды.
Гаухар БЕКІШЕВА,
Архив қорларын сақтау және мемлекеттік есепті қамтамасыз ету басқармасының басшысы
