Мұндай архетиптік мықты адамның сипаттамасы көптеген қазіргі көшбасшыларға дәл келеді. Бразилиядағы Жаир Болсонаро мен Түркия президенті Режеп Тайип Эрдоғаннан бастап, Ресей басшысы Владимир Путин мен АҚШ президенті Дональд Трампқа дейін. Сондай-ақ әлемнің бұрыш-бұрышындағы геосаяси маңызды елдердің басшылары да кіреді.
2017 жылдың басынан Трамп билік тізгінін қолға алғаннан бері АҚШ демократияның құлдырағанын бастан өткеріп, авторитарлық көшбасшылыққа куә болды. Алдағы президенттік сайлау сондықтан Американың жаңа либералды емес бағытының референдумы атанбақ. АҚШ-ты әсіре оңшыл экстремизмі қолдап, трансатланттық одақтастарымен арадағы сыртқы саясатты, әлемдегі маңызды мәселелерді біржақты жүргізуді қолдаған президент басқарды.
2016 жылғы Хиллари Клинтонның күтпеген жеңілісі секілді, кез келген сайлауда түрлі нәтиже тіркелуі мүмкін. Дегенмен 2020 жылғы сайлаудың айналасында түрлі қорқыныш басым. Өйткені бұған дейін мүмкін еместей көрінген нәрселер жүзеге асты. Бұған дейін Трамп бірнеше рет жеңілгенін мойындамайтынын анық аңғартты. Сондықтан көпшілік сайлау нәтижесі оның көңілінен шықпаса, саяси «бунт» шығаруынан қауіптенеді. Мұндай сценарийдің болуы демократиялық саяси атмосфераның жүйелі бұзылғанын, Трамптың америкалық саяси мәдениетті авторитарлы нұсқаға қаншалықты өзгерткенін нақты көрсетеді.
New York Times газетінің колумнисі Росс Доутат секілді кей консерватив сарапшылар Трампты әлеуетті тұлға ретінде сипаттауды қалжыңға айналдырады. Олардың пайымдауынша, реалити-шоудың бұрынғы қатысушысы қайта сайланып жатса, оны Америка қоғамына айтарлықтай қауіп төндіруге шамасы келмейтіндей өте әлсіз әрі күлкілі деп есептейді.
Ресейдегі Путин секілді тамыры тереңге кеткен либералды емес режімге қарай отырып, бұл сарапшылар Трамптың нені істемегеніне мән береді. Ол оппозициялық медиа өкілдерін жауып тастаған жоқ немесе сот жүйесі мен басқа да институттарды толықтай бақылауына алмады. Ендеше, неден қауіптену керек?
Бірақ бұл дұрыс салыстыру емес. Қазіргі авторитарлық көшбасшылардың бәрі кезінде еркіндігі мол қоғамда жұмысын бастап, біртіндеп мемлекетті түбегейлі өзіне бағынышты еткен. Әсіресе, XXI ғасырда азаттықты деспотизммен алмастыруда революция (немесе әскери көтеріліс) емес, эволюция үлкен рөл ойнайды. Оған қоса, Трамптың қандай әрекет жасағанына тың көзбен қарамасақ, мұндай қауіпті сәтке қалай жеткенімізді түсіне алмаймыз. Егер Трамп қайта сайланса, алдағы апталардан, айлардан, жылдардан не күтетінімізді де білмейміз.
АҚШ президенттерінің тарихы Трамптың әрекеттерін түсіндіруге жеткіліксіз. Оның жыныстық қатынасқа, сыбайластыққа қатысты жанжалдары, импичмент және Covid-19 пандемиясымен күрестегі сәтсіз әрекеті, Республикалық партияның саяси элитасымен қарсыласуы ешқашан болған емес. Керісінше, біз «жеке басқару» авторитарлық моделін қарауымыз керек. Яғни билік жеке саяси және қаржылық мүддесін ұлттық мүддеден жоғары қоятын жеке адамның маңына шоғырланады. Мұндай режімде мемлекеттік қызметте кәсіби тәжірибе мен біліктілік емес, басшыға және оның серіктеріне ғана адал болу, оның жемқорлық әрекетіне араласу басты орынға шығады.
Саяси топты үйретудегі Трамптың табысы өз партиясындағы маңызды орындарды өз серіктеріне алып беруде не оларға арнап жаңа қызмет ашуда анық көрінеді. Мәселен, Венгрия премьер-министрі Виктор Орбан, Бенито Муссолини авторитарлы күш иеленбестен бұрын оған негіз болатын іргетас қалаған еді. Трампта ұмтылысын қанағаттандыратын мұндай саяси сүйреушісі жоқ. Бірақ санаулы жылдың ішінде ол Республикалық партияны өзінің жарнамасын жасайтын тағы бір мекемеге сәтті айналдыра білді.
Республикалықтар өз кезегінде Трампты өздерінің ұзақ мерзімді жоспарын жүзеге асыратын саясаткер ретінде көреді (мәселен, ақ христиандардың гегемониясын қорғау, экономикалық маңызды салаларын бақыламау, байларға арналған салықты төмендету секілді). Бірақ осындай себептерге қарамастан, олардың басым көпшілігі Трампқа арқа сүйегені соншалық, келешекте Үлкен көне партияны қайта құруды қалайтындай.
Осы сайлау науқанында партия ешқандай саяси алаң ұсынған жоқ. Оның орнына «президент Дональд Трамп пен оның әкімшілігін» қолда деген бұлтарыссыз мәселе қойып, партия ішінде қорқыныш пен қауіп атмосферасын туындатты. Республикалықтар өте күшті адаммен бірге күресуге мәжбүр болып, оның қарсыластарын қаралап, жыл басындағы импичмент секілді кез келген жауапкершіліктен қорғап отыр.
Мұндай авторитарлы көшбасшы мен соңынан ерушінің қарым-қатынасы Республикалық партияның саяси мәдениетінде ауқымды өзгерістің болғанын көрсетіп, сайлау нәтижесіне қарамастан, америкалықтарды осыған көнуге мәжбүрлейді. Таяуда жүргізілген зерттеуге сүйенсек, Республикалық партия қазіргі таңда ауызша тұрғыда да, іс жүзінде де демократиялық ұйым емес. Ұлыбританияның Консервативтік партиясы мен Германияның Христиан демократтары партиясына қарағанда, авторитарлы партияға көбірек ұқсайды.
Негізінде, Трамп келгенге дейін де Респубикалық партия әсіре оңшыл медианы қызу қолдап, өздерінің міндеті саналатын демократияны қорғау мен екіпартиялық басқару жүйесінен бас тартуға көшкен. Бірақ партияда тыйым салынған Трамп мұндай экстремистік элементтерді одан сайын күшейтті. Трамптың инаугурациясы өткеннен кейін бірден Ақүйдің аға кеңесшісі Кэллианн Конвей туиттердегі парақшасында мұсылмандары көп елдерден келетіндерге тыйым салуға қатысты «Осыған үйреніңдер. АҚШ президенті әрекет пен әсердің адамы. Уәде берілді, орындалды. Жүйені дүр сілкінтті. Ол енді бастады», деп жазған-ды.
Ескертусіз жүзеге асырылған саяхаттарға тыйым салу елді хаос жағдайына ұшыратып, қоғамдық және федералдық қызметкерлерге Республикалық партияның толық қолдауымен халқына соғыс жариялағандай әсер қалдырды. Келесі төрт жыл ішінде Трамп және оның серіктері иммигрант балаларды отбасыларынан бөліп, бейбіт демонстранттарға қарсы федералдық күштерді орналастырып, жалған ақпарат жинау науқанын жүргізіп, көптеген мемлекеттік мекемелерді тарқатады немесе жолдан тайдырады.
Америка саясатындағы осындай авторитарлы әрекетті нақты түсінгенде ғана демократия үшін күрес жалғаспақ. Сайлау нәтижесіне қарамастан, бұл міндет өзгермейді.
Рут БЕН-ГИЯТ,
New York University Италия тарихы ғылымдарының профессоры
