– Қырым Қасенханұлы, осы жылы Атырау өңіріндегі Миялы қорғанынан табылған жәдігерлер археологтер мен реставрация саласы мамандарының назарын аударып, тың ізденістерге, жаңа ғылыми бастамаларға сүрлеу салғаны белгілі. Бұл археологиялық қазбалар б.з.д. ІІ ғасырға тиесілі деген деректер бар. Миялы жәдігерлерінің ерекшелігі неде?
– Миялыда табылған ғажайып жәдігерлер көне, яғни сармат дәуіріне сәйкес келеді деген болжам бар. Зерттеу жұмыстары әлі де жалғасып жатқандықтан, археологиялық қазбаларға қатысты нақты ғылыми дәлелдерді жария ету ертерек. Табылған жәдігер темір сауыт киген батырға ұқсайды. Бас киімінен бастап тұтастай темірден тұрады. Көп жағдайда ұрланып кетіп жататындықтан, адам қолы тимеген мұндай жәдігерлер өте сирек кездеседі. Қазіргі кезде қайта қалпына келтіру жұмыстары жалғасын табуда. Көп жыл бойғы қалыптасқан жұмыс тәжірибемізге орай бірінші кезекте жәдігерді өз әдіс-тәсілдерімізбен қалпына келтіруді, кешенді зерттеулерді жалғастырудамыз.
– Өзіңіздің жетекшілігіңізбен «Қырым аралы» орталығында қалпына келген көптеген құнды жәдігердің куәсі болып жүрміз. Көнеден жеткен құнды қазбаларды зерттеу мен қалпына келтірудің заманауи әдістері бар ма?
– Реставрация аса күрделі әрі кешенді зерттеулерді қажет ететін сала. Жәдігерді зерттеп, бастапқы қалпына келтіруде заманауи технологиялардан бұрын ұзақ жылғы жұмыс тәжірибесінде қалыптасқан әдістер негізге алынады. Өйткені әрбір археологиялық қазбаны зерттегенде, сол дәуірдің барлық ерекшеліктерін ескеру қажет. Табиғи салдарымен қатар, мәдени, тарихы құбылыстарды мұқият зерттеу маңызды. Ал жәдігер табылған аумақты толығымен, бірде-бір дерек жоғалмайтындай етіп, шашауын шығармай қазып алу зерттеу жұмысының шынайылығын қамтамасыз етеді. Алғашында сол аумақтан алынған топырақ, ағаш, киім, сүйек дейсіз бе, барлығы да рентген аппаратына түсіріледі. Мұның барлығы жәдігердің қай кезеңге тиесілі екендігіне айғақ болатын заттар. Яғни сұрағымызға жауап беретін деректерді мейлінше жоғалтпауға тырысамыз. Соның арқасында артефакт жайында толыққанды ақпарат түзіледі. Ал МРТ аппараты арқылы зерттеуде салмағы, көлемі жағын ескеретін өзіндік талаптары бар. Дегенмен жәдігерді бастапқы қалпына келтіру – машақатты іс. Зерттеп болғаннан кейін, сол күйінде қатырып, музейге тапсырамыз. Музейге келушілер екі нұсқасына қарай отырып, артефакт жайындағы толық мәліметтермен таныса алады.
– Қайта жаңғырту саласындағы табанды еңбегіңіздің арқасында есіміңіз Қазақстаннан тыс жерлерге де танылды. Осы арада Майхан – Уул – «Шатыр тау» жерасты кесенесінен табылған ерте ортағасырлық тарихи-мәдени мұраларды қалпына келтіруде «Қырым аралы» орталығына таңдау түскені белгілі. Алайда бұл жұмыстардың нәтижесі туралы мәліметтер сирек кездеседі.
– «Шатыр тау» – Майхан–Уул жерасты кесенесінен ерте ортағасырлық жәдігерлердің табылуы дүние жүзінің археолог ғалымдарын елең еткізген оқиға болды. Қазақстан мен Моңғолия зерттеушілері тапқан ғажайып әлем түркітанушы-ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы мен моңғолиялық археологтердің еңбегімен тығыз байланысты. Үш жүзден астам жәдігер табылған бірегей ескерткішті зерттеу үшін жаңаша әдіс-тәсілдер қажет болды. Ғылым үшін аса құнды осынау деректерді зерттеп, сақтап қалу үшін Еуропа, Қытай, Жапония, Корея, тағы да басқа шетелдерден реставраторлар шақырылды. Нәтижесінде таңдау «Қырым аралы» орталығына түсіп, мемлекетіміз тарапынан қаржыландырылды. Елге бірқатар ескерткіштердің көшірмелерін де алып келдік. Қайта қалпына келтіру машақаты көп, ұзақ уақытты талап ететін жұмыс болғандықтан, бұл бағыттағы жұмыстар алдағы уақытта да жалғасын табатын болады.
– Осыдан қырық жыл бұрын шамасында Ленинградтағы Эрмитажда, Мәскеуде тәжірибе жинақтап, әлемдегі ірі сәулет сарайы Луврдағы ғажайып туындылар таңданысыңызды туғызса, бүгінде шетелдік мамандар «Қырым аралында» тәжірибеден өтіп жүр. Осыған қарап отандық реставрация саласы көш ілгері келеді-ау деген ой туады.
– Луврға Кеңес Одағы тарағаннан кейін жолым түсті. Әлемде даңқы асқан музейде жәдігерлер компьютер арқылы бақыланады екен. Бәрі де автоматтандырылған. Ол кезеңде құрал-жабдықтардың құны миллиондаған доллармен бағаланса, мамандарға төленетін еңбекақы да жоғары. Дегенмен бұл сапарым текке кеткен жоқ. Мен өз әдісімді, консервацияда спиртті пайдалануды таптым. Ғалымдар бұдан ештеңе шықпайтынын айтқанымен, мен керісінше, олардың әдісін қабылдай қоймадым. Шетелдің жұмыс тәжірибесінде қолайлы жағдай мен арнайы бокс қажет болса, бізде жәдігерлер бірқалыпты ауа райында сақтала береді. Бастысы әрбір жәдігерге жоғары талғам, бөлекше көзқараспен қарау. Зерттеу ісінде көп маманның да қажеті шамалы. Ортақ мәмілеге келуде халықаралық консилиумдарда пікір алмасу жеткілікті. Көнетүрік ескерткіші жерасты мавзолейі Майхан-Уулды зерттегенде моңғол, жапон, корей мамандарымен осылайша қоян-қолтық жұмыс істегеніміз белгілі. Ал Ресей музейлері туралы сөз еткенде, әлем елдерінен жиналған мыңдаған жәдігер көздің жауын алады. Мұнда Қазақстаннан патша заманында әкетілген көптеген жәдігер сақталған. Маңыздылығына келетін болсақ, бізде мұншалықты көп жәдігер жоқ. Музей ісі елімізде енді ғана қанат жайып келеді. Реставрация, консервация саласындағы айырмашылыққа келсек, жәдігерлерді қалпына келтіретін мамандар Ресейдің өзінде бүтін бір армия іспетті. Еуропа, Ресей, Қытай және басқа да елдердің тәжірибесінде темірді біреуі, теріні екіншісі, матаны келесісі қалпына келтіру тәжірибесін қолданады. Соның арқасында сапасы да жақсы шығады. Бірақ осы жәдігерлерді біріктіруде қиындықтар туындайды. Сондықтан да біз өз білгенімізбен, шетел реставраторлары өз тәжірибесімен бөлісіп, бір-біріне қолдау көрсетіп отыруы әлемдік археология жетістіктерінің адамзатқа ортақ құндылықтар екендігін көрсетеді. Реставраторлардың міндеті бизнеске емес, құнды жәдігерлерді қалпына келтіруге негізделгендіктен, қай елдің болмасын музейлерімен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеу қалыпты жағдай. Дегенмен де бұл салада көштен қалған жоқпыз, жетістігіміз де аз емес.
– Әрқайсының екі мың жылдық тарихы бар Берел жәдігерлерін зерттеуде, құнды мұраларымызды қалпына келтіруде «Қырым аралы» орталығы мамандары қолданған әдістердің ұтымдылығы тұрғысында көптеген материалдардың жарық көргені белгілі. Бұл тәжірибенің ерекшелігі неде?
– Реставрация тәжірибелері үздіксіз жалғасып отыратындықтан, әр жәдігерді зерттеп, қалпына келтіруде жекелеген тәсілдерге арқа сүйеуге тура келеді. Археологиялық қазбаны зерттеу мен қалпына келтірудегі жұмыстар әртүрлі сипатта қолданылады. Қатып қалған дүние жоқ. Берел қорғанына ұрылар түскеннен кейін ішіне су өтіп, ылғалдан ағаштар шіри бастаған. Киімдер, ертоқым, көптеген жәдігерді лай арасынан алып шығуға тура келді. Тіптен, адам сүйегі жатқан табыттарды әрі-бері тасымалдау мүмкін болмағандықтан, зерттеу алаңы маңында зертхана тұрғыздық. Онда көптеген бұйымдар зерттелді. Осы кезде ылғал сіңіріп, шіри бастаған ағаштарды зерттеуде жаңаша әдістерге бардық. Осы ізденістерімізді кейінгі зерттеулерімізде де пайдаланып келеміз. Осылайша, озық тәжірибелеріміздің нәтижесінде Берелдегі археологиялық жәдігерлерді бастапқы қалпына келтіре алдық.
– 2011 жылы Талды-2 қорымынан табылған сақ көсемінің реставрациясы Ресей, Германия археологтері тарапынан зор қызығушылық тудырғаны белгілі. Бұл салада көш ілгері дамыған елдер мамандарын қандай ізденістер қызықтырған еді?
– Ұзақ жылдардағы жұмыс тәжірибемізге қарасам, көп жағдайда талан-таражға түсіп кеткен жәдігерлерді қалпына келтіруге тура келеді. 2004 жылдары Тувадағы «Патшалар даласындағы» қорымдар археология саласына үлкен жаңалық әкелгені белгілі. Ал петерборлық археолог Константин Шугунов бастаған экспедиция б.з.д. VIII-VII ғасырларға тиесілі Аржан елді мекенінің аумағында Еуразия көшпенділерінің дәуіріне жататын сақ қорғандарын тауып, Ресей мен Германия экспедициясы Аржан-2 қорғанында жұмыс істегені белгілі. Ал қазақстандық археолог Арман Бейсенов бастаған зерттеушілер Қарағанды облысына қарасты Талды-2 қорымынан жүздеген әшекей, арыстан бейнесі, құйма алтындар, айдаһар пішімді бұйымдар мен пырақ бейнелі жәдігерлерді тапты. Аса беделді адам жерленген қорым бұған дейін бірнеше рет тоналып, құнды бұйымдар қолды болған екен. Зерттеу барысында Талды-2 жәдігерлерінің Аржан-2 қорымындағы жәдігерлерге ұқсастығы анықталды. Археологиялық зерттеулерге жауап іздей отырып, қорғанды зерттей бастадық. Нәтижесінде, Ресей мен Германия мамандарының реконструкциясына қарап, біз өзіміздің жобамызды жасап, патшаның киімінде алтыннан тігілген жолбарыстың бейнесін шығардық. Нәтижесінде тарихтың жаңа бетін ашқандай болдық. Бұл мифологияға жауап беретін күрделі жәдігерлер болатын. Арнайы баяндама жасап, шетел археологтерімен қызу пікірталастар туды. Осы ізденістеріміз жоғары бағасын алды.
– Тақсай қорымы күні бүгінге дейін еліміз ғана емес, шетел мамандарының назарын аударып келеді. «Тақсай ханшайымын» қалпына келтірумен қатар «Қырым аралы» қалпына келтірген тарақтың да ерекше безендірілуі көпшіліктің қызушылығын туғызған болатын.
– 2012-2013 жылдары Орал қаласынан он бес шақырым жерде Тақсайдан табылған қорымнан ханшайыммен бірге көптеген жәдігер аршылып алынды. Бұл тарих пен мәдениетіміздің біршама сұрағына жауап беретін, отандық археологияда тың жаңалықтар ашқан маңызды экспозицияның бірі болды. Бұл қорымды зерттеу барысында Тақсай ханшайымын жерленгенге дейінгі пішімін қалпына келтіру міндеті тұрды. Әйпегенде, бұл жәдігердің де аңыз болып қалатыны сөзсіз еді. Содан жәдігерлерді құм дорбаларға салып, зертханамызға жеткізіп алдық. Ұзақ шақырымдарға қарамастан, бүлдірмей әкеліп, екі жылға жуық қалпына келтірумен айналыстық. Киімдері шіріген. Темірден, ағаштан жасалған заттар, әшекей бұйымдар мен ыдыс-аяқтар әрі қарайғы зерттеу жұмыстарын тереңдете түсті. Мұндағы әрбір жәдігер рентген арқылы зерттеліп, ғылыми сараптама жасалды.
– Бүгінде жартастардағы жазба ескерткіштерінің құпиясы әлі күнге зерттеушілердің назарын аударып келеді. Алайда әлі де зерттеу нысанына ілінбеген жәдігерлердің бүлініп кетуі қалыпты жағдайға айналып бара жатқандай. Жартастардағы жазуларды қалпына келтіру ісі қалай іске асуда?
– Петроглифтерді қалпына келтіруде зертханамыз жасаған бірқатар нұсқалар бар. Жартастарда қалдырған жазбалар уақыт өте табиғат құбылыстарының әсерінен, тіпті қолдан жасалған әрекеттер салдарынан жойыла бастайды. Сондықтан мұндай ескерткіш аумақтарында консервация, реставрация жұмыстары жылда жасалып отыруы керек. Сонымен қатар көне жазулардың көшірмесін алу ісі де уақыт күттірмейді. Бұл отандық ғылым үшін де, халқымыздың тарихын сақтап қалу үшін де маңызды қадамдар. Жартастардағы көшірмелердің алғашқысы – жапондық мамандармен жасалған Күлтегін тасы. Мұндай жазбалар ата-бабаларымыздың көне дәуірде өз жазуы болғандығының дәлелі десек, бүгінде археологтеріміз кездестіріп жүрген жартастардағы жазулардың көптеген фрагменттері қазақ даласына тән ерекшеліктер.
– Бүгінде Ұлы дала төсіндегі ірі қалалар тарихы зерттеушілердің назарын аударып отыр. Заманауи қалалардың жылдам өсуі, зәулім ғимараттардың салынуы көптеген жер асты қорымдарын жасырып, көптеген жәдігерлердің жоғалып кетуі де соңғы жылдарда жиі кездесетін жайтқа айналғандай.
– Ұлы даламызда өркениеттердің болғандығын дәлелдейтін Аяққамыр, Баласағұн, Сарайшық, Сауран, Отырар, Созақ, Меркі, Испиджаб сияқты қалалар көп болғаны белгілі. Бұл өркениет әлемінде көшпелілер мәдениетінің отырықшылықта дамығанын көрсетеді. Алтын Орда дәуіріндегі құнды қазбалар сақталған Ұлытаудағы Жошы хан әулетінің мазары Ұлы дала өркениетінің тағы бір дәлелі десек, биыл ең әулетті сұлтандар мавзолейінің Солтүстік Қазақстан облысында табылуы осының тағы бір айғағындай. Археолог Тимур Сүлейменов тапқан ХIV ғасырға тиесілі архитектуралық ескерткіштен табылған жәдігерлерге қарап, сол маңды мекендеген тұрғындардың егіншілікпен айналысқанына көз жеткіземіз. Құбырлар, тоғандардың орнына қарап бұл аумақты мекендеушілердің суармалы кәсіппен айналысқанын аңғарамыз. Су соратын құбырлар жер мәдениетінің болғандығына дәлел бола алады. Көптеген тиындардың табылуы да бұл өлкеде көшпелілердің отырықшылықта болғандығының көрінісі. Құрылыс аумағы қоршалмағандықтан, көптеген жәдігердің тоналып кетіп жатқандығы, назардан тыс қалып кететіні қынжылтады. Көне қалалар жайында сөз қозғағанда түрленіп келе жатқан Түркістанды айналып кете алмаймыз. Ең бастысы – мұндағы жәдігерлерді сынын бұзбай сақтап қалу. Ал тарихы бірнеше мыңжылдықтармен байланысты Алматы да көне қорғандар мекені. Оған жаңа ғимараттар салу кезінде кездесетін қорғандар орны дәлел бола алады. Сонымен бірге Алматының бірнеше мыңжылдық тарихы болғандығына оның табиғи жағдайы, суы мол, шалғынды өлке екендігі дәлел. Осы тұста заманауи құрылыстардың қарқын алуы салдарынан көптеген қорғандардың аяқ асты болып, жәдігерлердің жоғалып жатқандығы жайындағы да деректерді жоққа шығара алмаймыз. Бүгінде қаланың Розыбақиев көшесінің бойындағы сақ қорғандары қаланың көне тарихының нышанындай. Соңғы жылдарда көп қорғандар жермен жексен болып кетсе, бірқатары жер сілкінісінен қирап кетті. Көптеген шетелдер тәжірибесінде мұндай қорғандар мемлекет қорғауына алынып, жеке қожайындардың жауапкершілігіне табысталады екен. Мемлекеттен ескерткішті қорғау үшін арнайы қаржы бөлетін елдер де бар. Ескерткішті аумаққа жауапты адам туристерді шақырып, бизнес жасауына да жол ашық. Бастысы археологиялық нысан қорғалуы керек.
– Сіздің қылқаламыңыздан туған көшпенділер тарихымен байланысты өнер туындыларына да тәнтіміз. Шетелдерде де жоғары бағасын алып жүр.
– Суретшілікке кәсібімнің бір бөлшегі ретінде қараймын. Бүгінгі кәсібімнің бастауы суретшілік өнеріммен тығыз байланысты. Шығармашылыққа ден қойғаннан кейін әрбір туындыға ерекше көзқарас, тың ізденіс қажет. Осы жұмысымнан рахаттанып, ішкі әлемімде туған дүниелерді өнеріме арқау етіп келемін. Көшпенділер тарихымен байланысты туындыларым шетелдік өнертанушылар үшін үлкен жаңалық әрі тың дүниелер екені рас.
– Қыр-сыры тарихпен біте қайнасқан кәсіпті әрі қарай дамыту үшін тәжірибелі мамандар керек. Күрделі кәсіпке жастардың қызығушылығы қалай?
– Реставрация – ғылымның бір саласы әрі машақаты мен қызығы қатар жүретін күрделі де киелі кәсіп. Ата-бабалар рухымен байланысты жәдігерлерді тану, оны бүгінгі азамзаттың игілігіне ұсынуда тарихпен тілдесу үшін де ішкі түйсік пен терең білім керек. Бұл салада өз кәсібіне берілген жандар болмаса, екінің бірі шыдай алмайды. Зертханалық жұмыстардың қиындығы өз алдына бір бөлек десек, ұзақ уақыт ашық аспан астында экспедицияларда болуға тура келеді. Бұл бағыттағы жұмыстарға бір немесе одан да көп жыл кетуі мүмкін. Бүгінде әлем реставраторлары бір-бірінен үйреніп дамып келеді десек, маман тапшылығы барлық елдерге тән мәселе. Зерттеу жұмыстарының басы-қасында кәнігі маман кеңес беріп, көш бастап жүрмесе, артынан ерген шәкірттері оны бірден меңгеріп кетеді деу қиындау. Тіптен жәдігерлерді жоғалтып алуымыз да мүмкін. Әрі мұндай ауыр жұмыс екінің-біріне ұнай қоймайды. Дегенмен Павлодардағы Археология институтында Тимур Смағұлов бастаған топтың жемісті жұмыс істеп жатқанын айта кеткім келеді. Мұнда мықты деген кәсіби мамандар жиналған. Құралдары да толыққанды. Миялы зерттеулері Атырауда мамандар даярлау ісінің бастамасына айналған сияқты. Мұнда шеберлік сағаттарын өткізіп, алдағы уақытта да байланысымызды жалғастыра береміз. Дегенмен де бар құпиясын бойына жасырған артефактармен жұмыс істеу өте қызықты. «Қырым аралында» еңбек етіп жүрген оннан астам ғалымның бірлескен жұмысының арқасында көптеген көне жәдігерлер қалпына келді. Адамзатқа беймәлім ғасырлардың құпиясын ашу үшін қаншама ізденістер, зерттеулер жасалды. Нәтижесінде, тарих тылсымынан сыр шертетін ғажайып туындылар өмірге келеді. Біздің жұмысымыздың бар рахаты – нәтижесінде.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
