Балалар кітапханасының базынасы

Бар ізгілік балабақшадан басталса

Алаш ардағы Ахмет Байтұр­сынұлының «Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек» деген сүйекті сөзі бүгінде де маңызын жойған емес. Әр мемлекеттің болашағы оның жастарға берген білімі мен тәрбие деңгейіне байланысты екенін уақыт дәлелдеуде. Сол сияқты білім беру жүйесі үнемі жаңғырып, жаңашаланып, заман талабына сай дамып отыруы тиіс. Чилилік даңқты ақын Габриела Мистраль жазғандай, «балалар күте алмайды». Өкінішке қарай, еліміздегі балалар кітапханаларының ақпа­раттандыру деңгейі айтарлықтай артта қалып келеді.

Сарапшылар, қазіргі жас буын­ды – «цифрлы» ұрпақ деп түстеп, айдар тағуда. Оған көн­­беске шара жоқтай. Неге десеңіз, сәби өмірге келгеннен бас­­тап бірден электроника және муль­тимедиалық технологиялар әлеміне енеді. Нәрестенің былдырлап тілі шық­пай жатып, тіпті серуенге ілеспей тұрып, қолына ұялы телефон ұстайды. Теледидардың пультіндегі немесе компьютер пернетақтасындағы батырмаларды басады. Бір жағынан, балалардың осылай дамығандығына қайран қаласыз. Бірақ таяқтың екі ұшы бар екенін ұмытпағанымыз абзал. Көптеген эмоциялық проблемалар, бесіктен белі шықпай жатып депрессияға душар болуы соның салдарынан. Оған қоса, жазуға, оқуға деген әдет жоғалады. Мұны әлем психологтары жыл сайын ескертіп, жаһанға жар салуда.

Ғаламторға жиі кіретін бала­лар­дың жас мөлшері жылдан жылға төмендеп барады. Мәселен, 5 пен 11 жас аралығындағы балалар интернетке тым әуес екен. Бұл қағаз кітап ескірді деген сөз емес, оларға апаратын жолдың әлдеқайда күрделене түскенін аңғартатындай. Әйтсе де біздің мемлекет балалардың оқу деңгейіне зерттеу жүргізген емес.

Мәселен, қазіргі уақытта балалар кі­тапханаларында жақ­сы кадрлық ресурстар бар дегенге ел сенбейді. Олармен толық­қанды жұмыс істейтін сол саланың білікті мамандары жеткіліксіз. Бар болғанның өзінде де кішкентай оқырмандардың қызығушылығын арттырудың әдісін толық меңгермеген. Сондық­тан мемлекеттік және мектеп кітап­ханаларында бұл проблема арнайы зерттеуді қажет етеді. Мә­селен, Нұр-Сұлтан қалалық №14 «Ақ­бөпе» балабақшасының әдіс­кері Ардақ Тоқбергенова кітап­хана саясатында бала­ларға қа­тысты әлеуметтік-мәдени аспек­тілер әзірленбегенін айтады.

– Балаларға арналған кітапхана қыз­­метін дамытудың бірінші кезекте тү­зе­туді қажет ететін тенденцияларын атап өту қажет. Осы салада жүзеге асы­рыл­ған шешімдер толыққанды емес. Кі­тапханада балаларға қызмет көрсету мә­селесі әлеуметтік топтар бойынша са­­раланбайды. Балалар кітапханаларын ор­тақ ақпараттық кеңістікке интеграциялау қазіргі саясаттың ең перспективалық бағыты ретінде қарастырылуы керек. Балабақшада арнайы кітапхана бұрышы болуы тиіс. Біз олардың танымын кеңейту үшін үлкен кітапханаларға ертіп апаруға мәжбүрміз. Ол маңнан қажетті кітаптарды әрең табамыз. 5-6 жастағы әріп танитын бүлдіршіндер жаңа дүниелерге әуес ке­леді. Білуге, оқуға құштарлығы орасан жасқа қажет материалдарды тауып бере алмайтынымыз, өкінішті, – деді А.Тоқбергенова.

Естеріңізде болар, ел Президенті Қа­сым-Жомарт Тоқаев өз Жолдауында «Ұлттың жаңа болмысы» деген мәселеге ерекше тоқталған болатын. Мемлекет басшысы: «Қазіргі міндет – халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыру, тұтас ұлт сапасын арттыру. Ұлтымыз жаңа сапаға көшуі үшін біздің күнделікті өмір­лік ұстанымдарымыз да өзгеруі керек. Қазақ қоғамында жаңа қағидаттар және жаңа бағдарлар салтанат құруға тиіс. Біріншіден, жиырма бірінші ғасырдың ұрпағы терең білімді болғаны жөн. Қазақ зиялыларының жаңа кезеңдегі міндеті – ұлт болмысының жаңа қағидаттарын орнықтыру. Сондай-ақ ұлт сапасын арт­тыруға атсалысу», деп атап көрсетті де. Кітап оқымай жаңа болмыс түзу, ру­хани кемелдену дегеніміз бос сөз. Ұлт­тың интеллектуалдық әлеуетін арттыру, бәсекелестік қабілетін күшейту, әлеу­меттік және шығармашылық бел­сенділігін арттыру ісінде – кітап оқу өте маңызды шаура.

Халықаралық PISA және PIAAC зерт­теулерінің қорытындысы Қазақстан­дағы мектеп оқушылары мен ересектердің білім сапасы сын көтермейтінін айғақтады. Шыны керек, қазір тек бізде ғана емес, бүкіл әлемде кітап оқу үрдісі дағдарысқа ұшырауда. Соның салдарынан «екінші деңгейлі сауатсыздық» деген ұғым пайда болды. Әйтсе де, осы түйінді тарқату үшін 2014 жылы Ресей прези­ден­ті Вла­димир Путиннің «Мемлекеттің мә­де­ни саясатының негіздері» атты Жар­лы­ғы шықты. Көршіміздің қарекетіне кө­ңіл сүйсінеді. Осы жарлыққа сәйкес «Ба­лалар мен жасөспірімдердің кітап оқу бағ­дарламасының тұжырымдамасы» қа­былданып, құжаттық және ресурстық база, істің идеологиясы мен негізгі басым­дықтары мен міндеттері толық айқын­далды. Бүгінде балабақшадан бастап, жекеменшік кітапханаларға дейін зерт­теу жүргізіп, мәселені оңтайландыруда.

Мақаламыздың басында Нұр-Сұлтан қаласының сол жағалауында балалар кітапханасының жоқ екенін тілге тиек еткен болатынбыз. Сол себепті де бала­бақша қызметкерлері мен бастауыш сынып мұғалімдері Ұлттық академиялық кі­тапхананың балаларға арналған бөлі­міне жиі бас сұғатын көрінеді. Десе де мұндағы кітап қоры топырлап келген кіш­кентай оқырманға толық жетпейді. Сондықтан кезекпен қабылдауға тура ке­леді. Осы орайда Ұлттық академиялық кітапхана оқырмандарға қызмет көрсету және тір­кеу қызметінің жетекшісі Айман Құса­йыноваға жолығып, мән-жайға қа­нықтық.

«Бұл шағын бөлім 2018 жылы кітапха­на директоры Үмітхан Мұңалбаеваның бастамасымен ашылған. Кішігірім болса да заманауи технологиямен толықтай жабдықталған. Нақты айтқанда, бүл­дір­­­шіндерге барлық жағдай жасалған. Біз қаладағы балабақшалар мен білім ме­кемелерімен тығыз байланыстамыз. Кітап оқу мен оны дамытуда отбасылық кітап оқу дәстүрін жаңғырту ісіне баса көңіл бөлген дұрыс. Кітап оқуды қолдау және дамыту – жалпыұлттық міндет. Бұған мемлекет те, қоғам да бірінші кезекте мүд­делі болмайынша алға өрлей алмаймыз. Ұлттың жаңа болмысын білімді, көзі ашық, қайратты қазақ жастары қа­лыптастырады. Осыны есте ұстау керек», деді А.Құсайынова.

Ескі ғимараттар етектен тартады

Орыстың атақты ақыны Бела Ахмаду­линаның: «Кітапханаға тыныштық бе­ріңізші...» деген атақты өлеңі бар. Қа­ламгер ғаламмен үнсіз сырласар мәдениет мекенінде у-шуға орын жоқ екенін тәпсір­лейді. Әйтсе де бұл түсінік енді ескірген сыңайлы. Себебі заманауи балалар кі­тапханасы үнемі қозғалыста болуы керек. Еуропа мен Азияда солай. Кітапхана­лар да бала сияқты, тірі ағза, тікелей өзгеріп, үнемі дамып отыруы қажет. Біз солай есептемейінше, мәселе бір ізге түспейді. Онда шеберлік сыныптары, қолөнер бұйымдары, үйірме жұмыстары, бассейн тағы да басқа қызықты дүниелер орналасса нұр үстіне нұр болар еді. Бұл алдымен баланың ішкі өрісін кеңейтсе, екіншіден ізденуге жалықпайтын дәрумен сыйлайды. Әттеген-айы сол, еліміздегі балалар кітапханасы әлемдік стандартқа сай емес. Сылап-сипап қойған ескі ғимараттарда күнелтіп келеді. Іші тар әрі көбісінің көр­некілік құралдары көне форматта. Нұр-Сұлтан қаласы Орталықтандырылған кітапханалар жүйесінің директоры Гүл­бадан Мәдібаева ғимараттар кеңес өкі­метінен келе жатқанын айтады.

«Балаларға арналған кітапханалар 70 жылдары іргесі қаланған ескі ғимарат­тарда орналасқан. Әрине, күрделі жөн­деуден өткен. Десе де заман талабына сай жеке зәулім ғимараттар салынса деген ниеттеміз. Кішкентай оқырмандар еркін тыныс алатын, ойынын да, оқуын да қатар алып жүретін үлкен шаңырақ ауадай қажет. Оқушылар сарайы бұл міндетті толық атқара алмайды. Ақылы үйірмелер көп балалы ата-аналардың қалтасына әжептәуір салмақ. Біз, жас бүлдіршіндер таңнан кешке дейін уайымсыз жүретін, асханасы ішінде, жаңа технологияға толы мекеме болғаны дұрыс деп ойлаймыз. Яғни көпфункционалды орталық қажет», деді Г.Мәдібаева.

Осы орайда Парламент Сенатының депутаттары Нұртөре Жүсіп, Айгүл Қап­парова, Алтынбек Нухұлы Қазақстанда әкімшілік құрылымдар мен кітапхана қызметіне, мәдени-ағарту мекемелері мен қоғамдық ұйымдарға бағытталған Ұлттық бағдарлама қабылдау керек екенін айтып, Премьер-Министр Асқар Маминге арнайы сауалнама жолдаған екен. Са­уал­намада мынандай міндеттемелер не­гізге алынған: Әлеуметтік маңызы бар кітаптарды сапалық тұрғыда жақсарту; Кітап саудасының прогрессивті формаларын енгізу; Кітап оқуға ынталандыру үшін грант-конкурстық жүйе енгізу; Білім беру құрылымдарының әлеуметтік әріптестігін дамыту; Азаматтардың ғы­лыми, әлеуметтік, техникалық, көркем шы­ғармашылық қабілеттерін дамыту; Кітапханалар қорын қағаз және электронды басылымдармен толықтыру; Аудио­визуальды және мультимедиалық материалдарды көбейту; Түрлі әдеби конкурстар мен байқаулар өткізу; Кітап басу және кітап саудасы мамандарын даярлау; Ұлттың интеллектуалдық және адами әлеуетін арттыру шаралары қарас­тырылуы қажет. Біз осы қатарға арнаулы балалар кітапханасына арналған үлкен ғимарат салынса деген ойымызды қосып, толықтыра кетер едік. Ескі ғимараттар етектен тартып келе жатқаны жасырын емес. Ауыл мен аудандардың мәселесіне үңілсек, тіпті ауыр. Бұл ретте білім ордалары барға қанағат, жоққа сабыр етіп келеді.

Білім ордалары дегеннен шығады, осы орайда мектептегі кітапханашылардың статусына тоқтала кетсек. Өкінішке қа­рай, олар мұғалімдер құрамына кірмей­ді, жай ғана техникалық қызметкерлер есе­бінде. Шикілік осындайдан өрби­тіндей. Мектепішілік жиналыстарға қа­тыс­тырылмағандықтан, балалардың бі­лім деңгейін, қажеттілігін, тұрмыстық жағдайын толық бағдарлай алмайды. Оның үстіне олардың білім деңгейін са­ралап, тексеріп жатқан ешкім жоқ. Тіп­ті арнайы оқытып, білімін шыңдауға негізделген орталықтарды да есті­ген емес­піз. Жақында Білім және ғы­лым министрі Асхат Аймағамбетов осы мәле­лелерді ше­шудің жолдарын қарастырып жатқанын жеткізді.

– Біз кітапханашылардың мәртебесін арттыру, олардың еңбекақысын көтеру және жұмысының жаңа талаптарға сай болуын қайта қарастырып жатырмыз. Оларды педагогикалық кадрлар санатына енгізу бойынша бастаманы көтердік, – деді ведомства басшысы.

Оның айтуынша, бүгінде көптеген мек­­теп кітапханаларының жұмыс форма­ты ешқандай сын көтермейді. Қазіргі жастардың көбі ақпаратты цифрлы тех­нологиялар арқылы пайдаланатынын ес­кере отырып, алдағы уақытта кітапха­на­ларды цифрландыруды жоспарланған.

Министрдің мәліметіне сүйенсек, кітапхана заманауи жабдықталып, бала үшін ыңғайлы әрі қызықты болуы тиіс. Оқушы онда кітап оқумен қатар нетвор­кинг немесе шығармашылық даму дағ­ды­ларын игере алуы қажет.

Деректерге сүйенсек, қазіргі таңда кі­тапханалардың қорлары цифрланды­ры­лып, оқырмандарға заманауи техно­логиялық форматтарда ұсынылуда. Өңір­лердегі кітапханаларда аудиовизуалды және мультимедиялық басылымдар, 3D, 5D кітаптар саны артып келеді екен. Краудсорсинг платформалары енгізіліп, мобильді кітапханалар іске қосылуда.

Мәселен, 2007 жылдан бері 60 мың­нан аса кітаптың электронды нұсқасын сақтайтын Қазақстан ұлттық электронды кітапханасы қызмет жасайды. Онда 153 мың бірлік құжат жүктелген. Бұл былтырғы нәтижемен салыстырғанда 3 есе артық.

Жас ұрпағымыздың ой-өрісі мен қа­бі­леттерін дамыту үшін Қазақстан Рес­пуб­ликасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арнал­ған мемлекеттік бағдарламасында оқушы­лар сарайларында балалар технопарктері мен бизнес-инкубаторлар желісін кеңейту көзделген. Бүгінде 150 мыңнан астам ба­ланы қамтитын 40 технопарк және 20 бизнес-инкубатор жұмыс істейді. 33 мың оқушы үшін 2001 кабинет және 1 626 ро­бот-техника үйірмесі қолжетімді. Оқу­шылардың жан-жақты дамуы үшін Білім және ғылым министрлігі жыл са­йын сыныптан тыс оқуға ұсынылған әдебиет­тердің тізімін бекітеді. Биыл оған 932 туынды енген.

Әрине, мұның бәрі көңілге қонар­лық ­бастамалар. Әйтсе де өзгерісті түп та­мыр­дан бастау алмай, істің өнуі екіталай секілді.

Қазақ тіліндегі ертегілер қалыс қалуда

Бағзыдан келе жатқан ертегі кітапта­ры ғаламторға бейім оқушыларға тіптен қы­зық емес. Санасына сіңіру үшін жа­ңа­ша әрі жеңіл нұсқасын әзірлеу қажет. Әзірленіп те жатыр ғой, бірақ бар­лы­ғының қолы жете бермейтінін қайтеміз. Бұл қадам зерек те зейінді кішкентай оқырманға ұлт жауһарларына баланған аңыз-әпсаналарды сүйіп оқуға жол ашады. Мәселен, республика бойынша оқу орындарындағы кітапханалардың жалпы қоры 201 млн бірлікке тең екен, соның ішінде көркем әдебиеттер − 38 млн. Ен­ді қараңыз, кітаптардың дені орыс тілінде жазылған. Балалардың сұранысын қанағаттандыра алмайды. Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовтің жаңайқайы орынды. Тәуелсіздік алғаны­мызға 30 жылға жуықтады, біз әлі рухани құндылықтарымызға атүсті қарап келеміз.

– Білім және ғылым саласына қарас­ты 7 096 кітапхана жұмыс істейді. Мек­тептерде – 6 461, колледждерде – 579, жоғары оқу орындарында – 56, сондай-ақ Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана жұмыс істейді. Ал білім беру ұйымдарындағы жалпы кітап қоры –
267 325 289. Саны, әрине, көңіл көншітер­лік. Дегенмен олардың қаншасы көркем әдебиет? Сол көркем әдебиеттің қанша­сы қазақ тілінде? Мектеп кітапханала­ры жаңа кітаптармен қаншалықты жиі то­лық­тырылады? Э.Берроуз, А.Азимов, М.Твен, Ж.Верн және басқа авторлардың еңбектері қазақ тіліне аударылған ба?, – деді А.Аймағамбетов.

Кітапханашыларды да қазақ тілінде жазылған қазіргі заманғы көркем әде­биет­тің аздығы мазалайды. Кеңес идеоло­гиясының шекпенінен шыққан кітаптар жас оқырманның санасын улауы мүмкін. «Балалар қорда жоқ кітапты сұрап келгенде, «жоқ» деп айтудың өзі ыңғайсыз», дейді Ұлттық академиялық кітапханасы балалар кітапханасының сектор жетекшісі Нұргүл Әміржанова.

«Оқушылардың тапсырмасына Са­йын Мұратбековтің «Жусан иісі» шығарма­сын оқуға берді делік. Бір сыныпта кемінде ­20 оқушы бар. Кітапханадағы 5-6 кітап кім­ге жетеді? Қазіргі балалардың ойлау өрісі мүлде бөлек. Кейде «Гарри Поттерді» сұ­рап келеді. Ғаламтордан көрген шетелдің танымал ертегілеріне сұраныс жоғары. Олар балаларға өте қызықты. Қазақ ті­лінде кітап табылмағандықтан, орысша нұсқасын беруге тура келеді. Шындап келгенде, қазақ тіліндегі ертегілер қалыс қалуда».

Қазақ тілінің мәртебесін қалай кө­терміз деп жүргенде, кішкентай оқыр­мандарымызға ана тілінде рухани азық болатын қазыналы дүниелер тауып бе­ре алмағанымыз көңілге көлеңке ұяла­тады. Бұл рухани жаңғыруға бет алған мемлекетіміздің идеологиясына үлкен сын. Осы салада биліктің атқарып жатқан жұмыстары салмақты болғанымен, нәтиже өзгеріссіз.

Жоғарыда айтқан депутаттық сауал­ға Үкімет басшысы Асқар Мамин­нің жауабында мынандай деректер кел­тіріл­ген. Мемлекеттік кітапханалардың қоры жыл сайын шамамен 73 млн кітаппен то­лықтырылады. Былтыр елімізде 4,6 млн оқыр­ман тіркеліп, 89 млн кітап сұратқан.

Мемлекеттік кітапханалардың қорла­ры тұрақты түрде әлеуметтік маңызы бар әдебиетпен қамтылып отырады. Мәде­ниет және спорт министрлігі бұл мақсат­қа 2,9 млрд теңге жұмсап, 395 кітапты 1,3 млн данамен басып шығарған. Кейінгі екі жылда мемлекет есебінен авторлық құқықтарды сатып алуға 556 млн теңге бөлініпті.

2016 жылдан бастап Нұр-Сұлтан қала­сында Халықаралық Eurasian Book Fair кітап көрме-жәрмеңкесі тұрақты түрде өткізіліп келеді. Көрмеге еліміздің кітап шығарушы ұйымдары және әлемнің 20 елінен келген 80-нен астам компаниялар қа­тысады. Бұл бастама отандық баспалар мен авторларға халықаралық нарыққа шығуға мүмкіндік береді.

«Қазақстандық әдебиеттің танымал­дылығы мен сапасын арттыру үшін ми­нистрлік әлеуметтік маңызы бар кі­тап­тарды іріктеуге оқырмандарды қа­тыс­­тыруды көздеп отыр. Бұл мақсатта «М­ә­дениет туралы» заңға тиісті өзгерістер ен­гізілуде. Оқырмандар қолжазбаның үзіндісімен арнайы онлайн-платформада танысып, дауыс береді. Ең көп дауыс жинаған қолжазбалар сарапшылардың қарауына ұсынылады. Қазіргі уақытта Ұлттық мемлекеттік кітап палатасы онлайн-платформаны әзірлеуде. Кітап оқу мәдениетін қалыптастыру бойынша жүр­гізіліп жатқан жұмысты үйлестіру және қадағалау мақсатында Ұлттық бағ­дарламаның орнына кешенді іс-шара­лар жоспары қабылданады. Оның әзір­ленуіне баспалар, кітапханалар, кітап дү­кендері, авторлар, білім мекемелері мен мүдделі үкіметтік емес ұйымдар қаты­сатын бо­лады. Кешенді жоспарда сіз­дердің кі­тап байқауларын көбейту, отба­сылық кі­тап оқу дәстүрін жаңғырту, кітапха­на­лардың қорын толықтыру және т.б. ұсы­ныстарыңыз ескеріледі» деп жазылған Пре­мьер-Министрдің ресми жауабында.

Алдияр оқырман, біз қолда бар мәлі­меттерді негізге ала отырып, шама-шар­қымызша балалар кітапханасының базынасын жеткізуге тырыстық. Атқарылып жатқан жұмыстар ауқымды болғанмен, кейбір өткір мәселелер қағаберісте қалып қойып жатыр. Соның ішінде балалар кітапханасы әртүрлі мекемелердің бір бұры­шын паналап отырғаны жанды ауыр­тады. Әріп таныған әрбір бүлдіршін ұлттық колоритке байымай, одан ертең елдің жоғын түгендер азамат шығуы екі­та­лай. Ойланайық...