Тәуелсіздік егемен ел, жеке территория, бекітілген шекара, еркін халық ұғымымен тікелей сабақтасады. Десе де қоршаған әлеммен үйлесімде болмай, белгілі бір мемлекеттің кешенді дамуы мүмкін емес. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев дәл осы диллеманы терең түйсінген тұлға.
Қазақстан егемен ел атанған сәттен бастап Елбасы оның ішкі дамуы мен тұрақтылыққа қол жеткізуі сыртқы елдермен қарым-қатынастан, мәміле мен бейбітшілікке деген бейілдіктен туатынын терең ұғынды. Оның бейбіт өмірге үндеуі мен дипломатияға шақырып қана қоймай, жаһандағы түйіні шешілмеген мәселелерді мәмілемен шешу үшін егемен елдің жас елордасынан алаң ұсынуы халықаралық қоғамдастық пен ұйымдар тарапынан бірнеше рет жоғары бағаланды.
Нұрсұлтан Әбішұлы 1992 жылы 5 қазанда Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясында сөйлеген сөзінде алдын ала анықталған – превентивтік дипломатияны шиеленіс ошақтарының тұтанып, кикілжіңдердің бой көрсетуіне жол бермейтін саяси, әлеуметтік-экономикалық шаралардың жүйесі ретінде көретінін тілге тиек етті. Сондай-ақ Н.Назарбаев қоғамдық-саяси тұрақтылықты қолдау және сақтаудың маңыздылығын айтқан еді.
Міне, бейбітшілікті сақтау мақсатында дипломатияға деген оң ұстанымын танытқан Қазақстанның Тұңғыш Президенті жылдар бойы осы бағытынан таймады. Бір мәселенің өзі сан құбылып шыға келетін мына алмағайып заманда дипломатия жасай алудың өзі үлкен өнер. Әр мемлекеттің өзінің сыртқы саяси мүддесі, ұстанымдары мен көзқарастары болуы шартты.
Бірақ Қазақстан отыз жыл ішінде ешқандай мемлекетпен саяси, дипломатиялық, экономикалық дауға келген емес. Елбасының ұстамды саясатымен жаһандық мәселелерге берген бағасында, қарарларында қашанда мәмілені ту етті. Мұнда тек өз мемлекетіміздің ғана емес, басқа елдердің, онда тұратын бейбіт тұрғындардың жағдайына басым мән беру, мәселені ушықтырмай шешу, жер-жаһандағы тепе-теңдікті сақтай отырып, қалыпты даму ұстанымы жатыр.
Қазіргі жаһандану дәуірінде адамзаттың өзара сыйластығы мен бір-біріне танытатын қолдауынсыз алға шығу мүмкін емес. Себебі әлемдегі кез келген проблема барша адамзатқа ортақ сипат алып барады. Елбасы мұны сонау 90-жылдары бағамдап, Қазақстанның сыртқы саясатын сол үрдіске сай құруды қолға алды. Нәтижесін бүгін тек Қазақстан ғана емес, бар әлем көріп отыр.
Біріккен Ұлттар Ұйымымен кешенді әрі мазмұнды ынтымақтастық орнату – Қазақстан сыртқы саясатының басым бағыттарының бірі. Қазақстан БҰҰ-ға 1992 жылдың 2 наурызында мүше болды. Елбасы БҰҰ-ның алқалы жиналыстарына бірнеше рет қатысып, өзінің дипломатиядағы шеберлігін танытты. Қазақстанның БҰҰ-да танытқан оң көзқарасы мен бейбітсүйгіш мемлекет ретінде орнатқан моделі ұйым тарапынан қолдау тапты.
Осы орайда 2002 жылы БҰҰ-ның сол кездегі Бас хатшысы Кофи Аннан Қазақстанға ресми сапармен келгенін еске аламын. Жоғары мәртебелі қонақ жас мемлекеттің бастамалары сүйсіндіретінін алға тартып, Қазақстанның нарықтық экономикаға оңтайлы көше алғанын, ел ішінде тұрақтылықты сақтай алғанын және ядролық қарусыздандыру мәселесінде батыл ұстаным танытқанын жоғары бағалады.
Егемен еліміздің сыртқы саясатта беделін көтерген тағы бір ұстанымы – ядролық қарудан бас тарту болатын. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы бұл бастамаға үлкен жауапкершілікпен келді. Мұнда да Тұңғыш Президенттің алдағы уақыттың сын-қатерлерін көре алатын саяси шеберлігі жатыр. Ядролық қарудың тек Қазақстанда ғана емес, жаһандық саясатта дипломатия мен бейбіт өмірге селкеу түсірмеуін ту еткен Елбасы өз сөзінде «ХХ ғасырдағы ядролық қарулар жарысы Қазақстанға да үлкен «күйік» қалдырғанын» атап өткен еді.
Міне тарихтан сабақ алып, алдағы саясатқа оң жол ашқан бұл бастама БҰҰ Бас Ассамблеясы тарапынан да оң бағаланып, 29 тамыз Семей полигонының жабылу күні және Халықаралық ядролық сынаққа қарсы күрес күні деп белгіленді.
БҰҰ Қазақстанның сыртқы саясаттағы көптеген бастамасына бүгінде сенім артып, қолдау көрсетеді. Содан да болар, Қазақстан БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайланып, ұйымның ең басты органдарының бірі – Экономикалық және әлеуметтік Кеңесіне Орталық Азиядан сайланған тұңғыш мемлекет болды.
Қазақстан БҰҰ шеңберінде Елбасының басшылығымен аймақтық қауіпсіздікті сақтай отырып, Орталық Азияның ортақ мүддесін қорғады, қызығушылықтарын алға тартты. Терроризммен, кедейлікпен күреске басым назар аударып, Африка құрлығында бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселелерін шешуді қолға алды.
Қазақстан соңғы он жылда жаһандық аренада өзін білікті халықаралық медиатор ретінде таныта білді. Нұрсұлтан Әбішұлы елдегі ішкі тұрақтылықты тәуелсіздік алған алғашқы күндерден-ақ бақылауда ұстады. Қазақстандағы түрлі ұлыс өкілдерінің өзара татулық пен тыныштықта өмір сүруін қамтамасыз ету үшін Қазақстан халқы Ассамблеясын құрды. Қазақстанның ішкі дипломатиядағы бұл моделі жемісін берді. Міне, осындай айтулы мәмілеге бастайтын тәжірибелерді Елбасы сыртқы саясатта да сәтті қолдана білді. Саясат қашанда қақтығыспен қатар жүреді, мұны заңдылық деп атамасақ та, мүдделер әрдайым сәйкес келе бермейтіні анық.
Осы орайда кикілжіңге түскен тараптарға мәмілеге келе алатын алаң беру саяси көзқарасы мен ұстанымы анық мемлекеттің қолынан ғана келеді. 2012-2013 жылдары Иранның ядролық қаруға қатысты саясаты ушыға түсті. Бұл шешімін табуы тиіс мәселе болатын. Осындай күрмеуі қиын саяси процесті оңтайландыру үшін Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси беделі мен қолдауы нәтижесінде 2013 жылы Алматы қаласында Иран Ислам Республикасы және «алтылық» (Ресей, АҚШ, Қытай, Ұлыбритания, Франция, Германия) келіссөздер раундын бастады. Бұл келіссөздер әлемнің алпауыт елдері арасында жүргенін ескерсек, сарапшылар да, қатысушылар да Қазақстанның мұндай дипломатиялық алаң ұсынуын және түйінді саяси процесті еш шашау шығармай алып шыққанын жоғары бағалады.
Елбасы бұған дейін ядролық қарудан бас тартып, бейбіт өмір құруды басым ұстаным еткенін әрі Иранға да Қазақстанның мысалын әрдайым алға тартқан және дәл осы раундта өзінің аргументтерін Иран тарабы ескергенін атап өтті. Бұл Нұрсұлтан Әбішұлының тәжірибеден іске көшетін айтулы дипломатиялық қабілетінің жемісі болатын.
Бұдан өзге Елбасы 2015 жылы Ресей Федерациясы мен Түркия Республика арасында туындаған саяси дауды да шешуге атсалысты. Бұл дипломатиялық процесс те оң нәтижесін беріп, Қазақстанға экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынасы жағынан ерекше жақын екі мемлекеттің басшылары ортақ мәмілеге келіп татуласты.
2011 жылы Сириядағы жағдай ушығып, бейбіт өмірге сызат түсті және бұл жағдай өңірлік және жаһандық қауіпсіздік төнген шынайы қатерге айналды. Бұл ретте де Қазақстан бітімгерлік ұстанымда болды. 2017 жылы елордасы Нұр-Сұлтан қаласында күрделі де саяси салмағы ауыр Астана процесі басталды. Елбасының бақылауымен және Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің ұйымдастыруымен өткен Сириядағы жағдайды бейбіт жолмен реттеуді көздейтін келіссөздердің алғашқы раундтарының түйіні сәтті шешіле бастады. Сәйкесінше бітімге шақыру раундтары жалғасын тапты. Бұл барша әлем бақылаған үлкен саяси құбылыс.
Елбасы 2017 жылы Астана клубында сөйлеген сөзінде жаһандық дамудың жаңа архитектурасы, Шығыс пен Батыс сызығы бойында геосаяси, геоэкономикалық және идеологиялық қақтығыстардың тереңдеуі аясында қалыптасып жатқанын, осы орайда Қазақстан қауіпсіздік, экономикалық өсім, бастысы өзара диалог үшін алаң ұсынатын күн тәртібін белгілей алатынын барша әлемге жариялады. Отандық дипломатияға бұл кейінгі онжылдық үлкен серпін берді, айтулы жетістік әкелді.
Қазақ халқы әу бастан «Бірлік болмай – тірлік болмас» деп тегін айтпаса керек. Жеке мүддені көздеу бәлкім жетістікке жеткізер, бірақ өзгенің жағдайына терең үңіле алу, түсіну, достастыру мен жарастыру бұл дипломатияның шыңына шыққан тұлғалар ғана басшылыққа алып, жүзеге асыра алатын принциптер.
Бүгінде Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты бар әлем тек білікті саясаткер ғана емес, тәжірибелі және табысты дипломат ретінде мойындайды. Нұрсұлтан Назарбаев «Менің көкейімде Қазақстанның болашағы құрлықпен және барша жаһанмен өте тығыз байланысты деген аксиома әу бастан бар еді», дей келе біз әлемге кейінгі кезде өте-мөте жетіспейтін біртектілік, мәміле және жаһандық мәселелерді шешуде бір-бірімізге төзім танытудың үлгісін көрсететінімізді хабарлады. Мұндай дипломатиялық-саяси шешім адамзат алдында айтылып, орындалды.
Қазір Қазақстан дипломатиялық келісім орнатқан екі жүзге жуық мемлекетке сенімді серіктес, мәмілегер медиатор, беделге ие әріптес болып отыр. Елбасының бірнеше саяси ошақтағы кикілжіңдердің тиімді, нақты шешім іздестіруіне мазмұнды үлес қосып қана қоймай, экономикалық өсім, ғылым мен білімді дамытудағы қаншама бастамалары, құрған одақтары, жасаған жүйелері қазір тек Отанымызға ғана емес, әлемнің көп мемлекетіне тұрақты дамуға жол салып берді.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев құрып берген саяси достық, дипломатиялық татулық, тұрақты экономикалық моделі «Назарбаев моделі» деген атауға ие болды.
Өмірде айнымас ұстаныммен өмір сүру кез келген жанның қолынан келе бермейді. Айнымас ұстанымда білім мен білікті, береке мен бірлікті жоғары қойып, саяси шеберлікпен қатар адамға тән ізгі қасиеттермен сусындаған жан әлем таныр тұлғаға айналады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жаһан тарихында сондай берік ұстанымға деген адалдығымен тек лидер ғана емес, дипломатия шебері атанды.
Тәуелсіздіктің әр жылында Қазақстан сарабдал көшбасшысының айнымас ұстанымына берік, бейбітшіліктің мызғымас ортасы болып келеді. Бұл жалғасын табуы тиіс.
Осы орайда қазақстандықтар тәуелсіздікпен тұспа-тұс тағы бір айтулы мерекені қарсы алады. 1 желтоқсан – Тұңғыш Президент күні. 2012 жылдан бастап бұл маңызды дата жыл сайын атап өтіліп, Қазақстан халқының ұлт көшбасшысына деген ыстық лебізі мен алғысының үлгісіндей жаңғырып келеді.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының сарабдал саясатын бүгінде білікті дипломат, осыған дейінгі мансабында БҰҰ Бас хатшысының орынбасарына дейін жауапкершілігі аса жоғары лауазымды қызметтерді атқарған Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев жалғастыруда. Ол Қазақстан Президенті лауазымына кіріскен сәттен бері Елбасының ішкі және сыртқы саяси бағдарын терең түйсіне алды.
Қазақстан жаңа президентін сайлаған сәтте бұл процесс әлем назарында болды. Осыған дейін бітімгер мемлекет болып танылып, талай саяси оқиғаға диалог алаңын берген Қазақстанның әрі қарайғы жолы қалай айқындалады деген сұрақ көптің көкейінде болғаны рас. Қасым-Жомарт Тоқаев ел Президенті атанғанда бұл сауалдың жауабы да нақтыланды.
Әлбетте, Мемлекет басшысының дипломатия саласындағы білгірлігі Елбасы бекіткен бағдармен үйлесіп, Қазақстан дамудың тың сатысына қарай көтеріліп кете берді. Біз бұл бағытты жоғалтпауға тиіспіз.
Мұхтар Тілеуберді,
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі
