Әр жазғаны бір әлем

Бұл автордың өзінің интеллектуалдық деңгейі жағынан тереңдігі бөлек әңгіме. Филолог ретінде қазақ тілі, әліпбиі мен оның латын негізді нұсқасы туралы шырылдап айтып, жазып жүргені баршаға аян. Жазушы – он төрт томдық шығармалар жинағы бар дейтін ұғымдардың синергетикасынан болар, түрлі социумда жүрген мейлі зиялы, оқымысты, кәсіпкер, студент, түрмедегілер болса да осы қаламгердің кітаптарын астын сыза оқитын оқырмандар жетерлік.

Неге сонша қызығып, рахаттанып, құ­марлана оқиды. Неге?! Себебі адами сезімді оятады. Адами сезімнің өзі қарама-қарсы өрістен: сүйсіну – ұнатпау, ләззат алу – тітіркену, риза болу – жиіркену, аяушылық – жаны ашымау сияқты қасиеттер шығарма кейіпкерлеріне антипод салмағын үстей түседі. Бәріне адам бойындағы сезім төре­ші. Сонымен, адамның адамдығын ай­қын­­дай­тын сезім деген не екен?

Қазақ әдеби тілінің сөздігінде (13-том) Сезім сөзінің бес түрлі мағынасы талданыпты. 1. Сыртқы дүние мен құбылыстардың әсерінің нәтижесіндегі адамның ішкі жан­­ дүниесіндегі көңіл күй құбылысы. 2. Сырт­­қы тітіргендіргіштердің адамның се­зім мүшелеріне әсерінен пайда болатын пси­хикалық үдеріс. 3. Түрліше түсіндірудің әсе­рінен пайда болатын түсінік, ой. 4. Ауыс­­палы мағынада: көңілдің нәзік тол­қы­ны­сын елітіп, ләззатқа батыратын күйі. 5. Ауыспалы мағынада: ынтықтық, ғашық­тық, құмартушылық.

Ал осы «Сезімнің» поэтикалық, бейне­лілігіне қарай тілдік қолданыстарын­дағы 25 түрін мысалдармен дәйектеген. «Ағалық сезім, алапат сезім, тәтті сезім, сезім оты, т.б.» дейсіз бе, қазақ тілінің небір орамды айшықты тіркестері Сезім сөзінің бүкіл спектр­лерін жарқыратып жіберген. Поэ­тика­лық астарлы метафораларды, әрине, тү­­гел қамту қиын іс. Адам болмысы жұм­бақ.

«Тұңғиық сезім, сезім шәрбәты, т.б.» сияқты толып жатқан тіркестердің қатары әлі толыға береді. Адамның психология­лық, эмоционалдық жай-күйін Сезім шең­берімен тұйықтау, ішкі жан дүниесіне қа­рай көңіл құбылысын санап шығу мүмкін емес. Тек сезімге әсер ету құбылысын адамдар ба­ғамдай алып, адами сезімнен адас­паса екен деген ой келеді. Мұның бәрін тәп­тіштеп жазып отырған себебіміз, оқырман сезі­міне әсер еткен шығарма қалайда оқу­шы­сын ары қарай көбейте түсетіні анық.

Адамдардың сезім өрісі әр алуан. Әркім іштегі өз сезім пернесіндегі күйін түрлі әсермен әуелетеді, риза болады, не өшіріп тынады. Әйтеуір, сезім күйін тыңдайды, жазады, толықтырады, әсерленеді. Б.Нұр­жекеұлының кітапта­рындағы осы Сезім симфониясының сиқырынан кете алмай тағы да оқырман жазушының жаңа дүниесін, кітаптарын іздеп, түгендеуге кіріседі. Өйткені адами сезімнің асқақ таза бұлағынан өзіңіз де талай тұшынып дәм татып жүрсеңіз де, шығарма сюжетінде баяндалатын сезімге байланған қызықты оқиғалар өмірде таныс та, бейтаныс болып оқушысын көгендеп тастайды. Содан болу керек, жазушының кейбір кітаптарының көп оқылатыны соншалық, мұқабасы түте-түте, ақжем болып қолдан-қолға өтіп жүреді. Өз басым студенттер қолынан «Ерлі-зайыптылар» романының әбден тозығы жеткен түрін көріп таңғалғанмын. Дәл осы кітапқа байланысты жазушы Ж.Қорғасбек те түрмедегілердің астын сы­за, қаумалап оқығандары туралы әңгі­ме­леп еді.

Бұл жазушының өзгелерден оқшау, ерекшелендіріп тұратын шығармашылық қыры­ның негізі ол – мәңгілік махаббат та­қырыбы. Барлық көркем сөзді қалам иелері де бұл тақырыпты жиі қоз­ғай­ды. Алайда Б.Нұржекеұлының шығар­ма­­­лары тақырыбымен менмұндалап, «айғай­лап» тұрады. «Бір ғана махаббат» (1977), «Бір өкініш, бір үміт» (1980), «Ерлі-зайыптылар» (1984), «Әйел жолы – жіңіш­­ке», «Кінәлі махаббат» (1968), «Қыз сезімі», сондай-ақ әңгімелері «Не үшін?», «Қиын сұрақ», «Жартастан шал құлапты терең суға», «Жалғыздық», «Бейтаныс әйел­­дің­ құпия­сы», тағы басқалары бар. Осы­­лай тіз­бектеле беретін шығарма аттары оқушы­ларын елең еткізбей қоймайтыны рас.

Қазақ қоғамында бұрын да әйел мен ердің арасындағы қарым-қатынас, махаббат, құпия сезім иірімдеріне қатысты талғам-түсініктері, көзқарастары биік мо­раль­­дық-этикалық тұрғыдан әспеттел­ген. Мұ­ны біз ауыз әдебиетінен бастап, ма­­қал-мәтелдер, кейінгі жазба әдебиет, клас­сик жазушыларымыздың көркем дүниелеріндегі құндылықтар арқылы танып білдік. Бұл ретте әйел мен еркек арасындағы қатынас табиғи киелі қасиет деп, сүйіспеншіліктің жан рахаты мен тән рахатын ашық-шашық көрсетпесе де, оқушы сезіміне ләззат аларлықтай әсерін терең жеткізеді. Шынайы сезім мен нәпсі арасындағы қарама-қарсылыққа, мәселен, М.Әуезовтің «Қорғансыздың кү­ніндегі» Ғазиза бейнесі, М.Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсіндегі» Шолпан тағ­дыры әйел әлеміне оқушы жанашырлығы жай ғана емес, жүректің аяныш көз жасымен­ қара ниет сезімге лағынет дегізетіні де бар.

Б.Нұржекеұлының махаббат, әйелдер тақырыбындағы сюжеттерінің арғы төркіні жалпы қазақ әйелдерінің жан дүниесіндегі аяулы сезім құпиялары, кейіпкерлердің өз ойлары, сөздерімен баяндалады. Ешбір оқушы автор сөйтіп жазыпты деп талдамайды, керісінше ерлі-зайыптылық қарым-қатынас шеңберіндегі екеуіне ғана белгілі құпия сезім сырын кейіпкерлер сөздері еріксіз құлақ түргізеді.

Жазушының соңғы шығармаларының бірін­де тапталған, қорланған, зорланған әйел ерінің сүйіспеншілігі, қадір-құрметі арқы­лы ғана өзінің әйелдік арын, махаббатын сақ­тап, сеніміздік деген созылмалы дерттен құтылады.

Бұл жазушының «Әй, дүние-ай!» романында жақсы суреттеледі. Албан елін­­­дегі 1916 жылы болған Қарқара кө­­те­­рі­лісі туралы жазылған шығарма ав­то­­ры­на Мемлекеттік сыйлық берілді. Ж.Ай­мауытов айтқан «Әдебиет – ұлттың жаны. Ұлттық сана, тағдыр, жан жүйесі – көр­кемөнердің басты тақырыбы» деген ұлағатқа зер салсақ, Шәйі мен Тазабектің «жан-жүйесі» кітапта баяндалатын тарихи оқиғалар аясында бүкіл шығарма желісін құпия сезім шуағымен жандандырып отырады.

«– Соңғы кезде тұйықтау, жұмбақтау болып барасың. Менен жерініп жүрген жоқсың ба? – деп әңгімені Шәйі бастады. – Орыстың қорлағаны – анау, қалмақтың зорлағаны – анау, соның бәрі көңіліңе кір байлайтын шығар...

– Сенен неге жерінем? ... Ең бастысы, сен менің ұрпағымды өсіретін анасың. Қалғанының бәрі – бүгін, бүгін болмаса ертең ұмытылатын өткінші нәрсе. Сен мен үшін сол баяғы Шәйі қалпыңдасың. Қазақ орыстан жеңілді, қазақ қалмақтан қор­лық көрді деп, өз халқымнан теріс айна­лып кет­пеймін ғой, сол сияқты сенен де мен еш­қашан суымаймын. Өйткені мен се­нің тәніңді де, жаныңды да табынып жақ­сы көремін. Табыну дегеннің не екенін түсі­несің бе?».

Арына түскен, өшпестей болған қорлық пен зорлықтың табын әйел жаны өмір бойы арқалап өтеді. Алайда оны түсініп, арашалап алатын тек сүйген қосағы, күйеуі ғана. Оқырманға осындай кейіпкер шын өмірде көбірек болса екен деген ой келеді.

Б.Нұржекеұлының шығармаларында әсер­лі адами сезімге қатысты штрихтар көп рет­те әйелдер бейнесіне үңілтеді. Бүгін­гі қо­ғам кешегі қазақ қоғамынан басқа. Десек те,

Құдай сәуле бергенмен санасына,

Еркектерден көп төмен бағасы да.

Құлдықтан құтыла алмай келеді әлі,

Әйелдің дарасы да, данасы да – деген Фариза Оңғарсынова өлеңіндегі «құлдық» бүгін жан мен тән құлдығы екені белгілі. Қазір қазақ қоғамында әйелге деген зорлық пен қорлаудың асқынып бара жатқаны жасырын емес.

Балаларының анасын ұрып-соғу, үйден қуу еркектік намысы жоқ қуыс кеуделер онсыз да қазіргі қиын күндерде әйел тағдырын ойыншыққа айналдырды. Әлеуметтік же­ліде жарияланатын жаға ұстататын со­рақы оқиғаларды оқыған жұрттың ойы қазақ ұлтының рухани кемістігін тағы да күні бү­гінге дейін мазақ, қорлықпен күн кешіп жүр­ген әйелдерден көреді.

Әдетте еркек пен әйелдің қызғаныш сезімін «жақсы көргендіктен» деп жатады. Негізінде «жақсы көргендіктен» деген – бір сәтте қызғанышты оята кеткен ситуация-жағдаятқа байланысты бір сәттік сезім. Ал өмір бойы қызғанудың астарындағы қызғаныш – ауру сезім. Бұл қасиеттің адам бойында «туа біткен», «жүре біткен» дейтін түрлерінің ешқайсысы да емделмейтін, тек күдіктен ғана тұратын сорлы сезім.

Б.Нұржекеұлының «Суретшінің көңіл­десі»деген әңгімесінде Әсем десе әсем, сұлу әйелін күйеуі Зақаш өмір бойы кім көрін­геннен қызғанып, ұрып-соғып, үш бала өсіп келе жатқан отбасының ойранын шығарады. Бұл жиырма төрт жыл бойы қайталанып келе жатқан көрініс екен. Ақыры соңғы соққысынан әзер есін жинаған байғұс Әсем ажырасуға бел байлайды. «Қызғаншақтар үнемі дүрбімен қарайды, ол кішкентай нәрсені – үлкен нәрсеге, ергежейлілерді – алыптарға, жорамалды – шындыққа айналдырады» деген тәмсіл еске түседі.

Сезімге тұрақтылық, отбасылық жауап­кер­­шілік, ел-жұрт алдындағы ұят, абырой дегендер бүгінгі күні құны түсіп, ар­­­зан­даған тауар сияқты. Іс-әрекетімен жиі құбылып жүретін адамдар тағдыры «Құбылыс» әңгімесінде баяндалады. Мұн­да да жылдар бойы балалы-шағалы болып отас­қан әйелін тастап, басқа жас әйелден опа таппай, сергелдеңге түскен еркек тағ­дыры суреттеледі.

Отбасылық өмірден жақсы-жаманды «тәжірибе жинаған кәртамыстардың қы­лықтарымен» қатар, қазір жас қыздар мен жігіттер де алдыңғылардан қалыспай, ұлт­тық моральдық құндылықтың бетін тыр­нап, көзін шығарып жүр. Жазушы бір сұх­ба­тында: «Мысалы, мен «Жартастан шал құ­лапты терең суға» деген әңгіме жаздым. «Жұлдызға» басылды. Көп әйел­дер тлипон соғып: «Аға, қазір жасырын жезөкшелік деген бар. Сіздің айтып отыр­ғаныңыз сол» деді. Әңгімемде жас қыз ақ­ша үшін шалдың қойнына жатады. Ондай адам­дар бар ғой. Ол қазір жасыратын нәрсе емес. Оның мүд­десі анау. Бұрын Абайдың сөзін­де қыз жар­тастан секірсе, мен шалды құ­латтым. Осын­дай заман туды деп отырмын», – деп айтады.

Бүгін мұндай сорақылықтың түрлері «ұлттық сана, тағдыр, жан жүйесі» деген ұғымдардан алыс. Оқушы жазушы шы­ғармаларының мазмұнынан тіксініп, түйсініп оқитыны рас. Адами сезімнің сәулелі түстерін болмысына ендіріп, жи­ренетін қылықтардан өзін аулақ ұстауға ты­рысады, тырысуы тиіс деп үміт етеді.

Бексұлтан Нұржекеұлының махаббат тақырыбын, ер мен әйел сезімін сон­шалықты тереңдетіп, еліктіріп, кей тұс­та қазбалап, дәлелдеп жазатыны нелік­тен? Автор өзіндік эмпатиясымен сол кейіп­керлерінің ішкі әлеміне еніп кететіні те­гін емес. Психологияда «эмпатия (лат.  empatheіa ) – өзге адамдардың жан дүниесін түсіну мен жай-күйін ұғыну қабілеттілігі. Эмпатия адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мән-мағынасы бар ерекше сезім» деп түсіндіреді. Бұл арада жазушылық эм­патияның арқасында басқалардың, әсіресе, әйелдердің жан дүниесінің сыры мен күй-жайын ерекше білу қабілеттілігі суреткер ретінде Б.Нұржекеұлына ерекше дарыған.

Б.Нұржекеұлының шығармашылық ерекшеліктерін талдап жазып жүрген авторлар «қазақтың Мопассаны, махаббаттың жыршысы» деп бағалайды. Өткен ғасыр­дың 70-жылдары, студент кезімізде фран­цуздың «Мужчина и женщина» (Un Homme et une Femme) деген киносына жоқ іздегендей қопарылып бардық. Кейбір эро­­ти­калық көріністерінен бір-бірімізден ұял­ған болдық. Бірақ құпия адами сезім жағ­­дайынан «бетін басып, тұра қашқан» еш­кімді көрмедік.

Қалай болса да, махаббат, сезім деген дүниенің адамның ішкі мәдениетін тәр­биелеуде рөлі барын түйсіндік. Осы фильм режиссері Клод Лелуш (Cloaud Lelouch) «Мужчина и женщина через 20 лет» деп фильмнің жалғасын шығарды. Атақты  кинорежиссерден неге бұл тақы­рыпқа қайта орал­дыңыз дегенде, «Одан кейін де талай тақырыпты қаузаған фильм­дер түсірдім. Өмірде ұмытылмайтын, тоз­бай­тын бір та­қы­рып қана мәңгі екен. Ол – махаббат», дей­ді. Талай су ағып, тау-тас мүжілсе де биік, таза сезім қалпын бұз­байды екен. Ұлы сезім – махаббат мәңгі тақырыбынан еш­­бір қаламгер өз туын­дысында аттап өт­­пейді. Алайда Б.Нұр­жекеұлы әйел әле­мі махаббатының шырақшысы ретінде «Махаббат – біреу, көшірмесі мың түрлі».  (Ф.де Ларошфуко) екендігін, сол көшірмеде алуан түрлі адам тағдыры, әсіресе әйел тағдыры орын алатынын оқушысы мойын­дайтын шындықпен жазады. Өмірде махаббат азабын әйелер көп тартатындықтан, «еркектер сүюді әйедерден үйренеді» деген де қисынға жанасымды.

Б.Нұржекеұлының оқырмандары жас жағынан да алуан түрлі. Әдетте түрлі сезім шуағының әсері кімді, қайсысын болса да қанаттандырып отырады.

«Кітап оқымайтын ұрпақ елін де, жерін де сатады» деген жазушының ренішін білеміз. Дегенмен қазір кітап оқитын жас­тар оқығаны мен тоқығанын әлеуметтік желіде бөлісіп жатады. Жазушының ма­хаббат туралы кітаптарының бүгінгі жас­тарға да рухани құндылықтар жағынан қажеттілігі жоғары екендігін, ақ пен қара­ны, жаман мен жақсыны ажырату, махаббат майданында сезім тұрақтылығын сақтау, адалдықты жүректің символына айналдыру сияқты ой-тұжырымдарын жазады. Осы жазушы шығармалары арқылы түйген ой ұшқындары мен алған әсерлерін жариялап жүргендері қуантады.

Б.Нұржекеұлы кезінде білім алған ҚазМУ-ға жастар арасына келіп әңгіме-дүкен құрғанды жақсы көреді. «Бұрынғыдай табиғатты суреттеп бір бет толтырудың қажеті жоқ. Тоқ етерін айту керек, бірақ ақпараттық тілмен емес, көркем тілмен, се­зімді қозғайтын тілмен айту керек. Сезімді қозғамаса, онда ол әдебиет емес. Тарихи, ғылыми әдебиеттер болғанымен, көркем әдебиеттің жөні басқа. Қысқа жазу деген сөз, ақпараттық тілмен жазу деген сөз емес. Бейнелеп, астарлап, идея беріп жазу керек. Табиғатты да мәнмен суреттеу керек. Табиғат күңіреніп тұр ма, адамның жаны да күңірену керек. Бір-бірімен байланыс­тырып, шендестіріп қана жазу керек. Бос, артық сөздерді азайту керек. Мен осыған көштім. Жұрт сондай дүниені оқиды екен» деп, сыр бөліседі.

Студент-жастар кездесуге жиі шақыр­ғанда, себептеріне қарамай келісім береді. Әсіресе, біз қызмет істейтін ұлттық универ­ситетте студенттер жазушымен кез келген тақырыпта ашық диалог өрбітіп, білгісі, естігісі келген сұрақтарына тұшымды жауап­тарын алып, уақыт шектеулігінен жол-жөнекей тағы да сұрақтарымен шы­ғарып салады. Күн жылыда басынан тастамайтын мексикалық сомбреро шляпасына қараған жастардың ойында да стиль деген сұрақтың құлағы қылтиып тұрады.

Б.Нұржекеұлының әр мерейтойын өзі­­нің жеке шығармашылық табыстарымен, қалың оқырманына ұсынатын жаңа кітаптарымен лайықты қарсы алатыны дәстүрге айналған секілді. Бүгін міне, 80-ге келген жазушы осы күні де көз майын тауысып, тағы бір дүниесін аяқтауға жақын екенін естідік. Қашанғыдағыдай алдағы күндерден асыға күтетін бір кітабымыз осы туынды боларына еш күмәніміз жоқ.

Жұрт махаббат тақырыбына жазады деп үйреніп кетті. Әйтпесе ол әр жазғаны бір әлем дерліктей жан-жақты жазушы. Оған Мемлекеттік сыйлыққа ие болған «Әй, дүние-ай» атты романы да куә. Он алтыншы жыл тақырыбын жаза отырып, оны он алты жастағы қыздың тағдырынан бастауы да тегін емес. Жазушының жүрегінен өткен ол тақырып, оқырманның да жүрегіне жеткеніне өзіміз куәміз. Бүгінде сексеннің сеңгіріне шыққан ұлт жазушысы үшін одан асқан не бақыт бар дегіміз келеді.

Гүлдархан СМАҒҰЛОВА,

филология ғылымдарының докторы, профессор