Қоршаған ортаға – табиғатқа, тұрғындар денсаулығына аса қауіпті нысанның тұмшалануы, қауіпсіздендірілуі жергілікті тұрғындар үшін жылдарға ұласқан шешуі қиын мәселе болды. «Мынадай қаражат бөлініпті, міне жұмыс басталады, әне аяқталады, алғашқы кезеңі бітті, келесі кезеңі келесі жылға қалдырылды, миллиондаған-миллиардтаған қаражат бөлінді» дегендей сыдыртпа жауап, сырғытпа сөздермен созбаланған қалдықтар қоймасын тұмшалау ісі бүгінде басы ашық күйінде тұр.
Каспий теңізінен 7-8 шақырым, Ақтау қаласынан 3-4 шақырым қашықта орналасқан, жалпы ауданы 77 шаршы шақырымды, ал қалдықтардың ауданы 66 шаршы шақырымды құрайтын атышулы «Қошқар ата» қалдықтар қоймасы – кеңестік кезеңнің «сыйы». Деректерге сүйенсек, қоймада өңірде тасы өрге домалаған Каспий аймақтық тау-кен металлургия комбинатының үш зауытының 105 млн тоннадан астам қалдығы жиналған және қалдықтар арасында жиынтық белсенділігі 11,2 мың кюри 51,8 млн тонна әлсіз радиоактивті қалдық бар делінеді. Мамандардың айтуынша, оңтүстік-шығыс бөлігінде күкірт қышқылы зауытының өндірістік қалдықтары, оңтүстік бөлігінде химия-гидрометаллургиялық зауыттың радиоактивті қатты қалдықтары төгілген.
Бас басылым бұл тақырыпты ұдайы көтеріп келеді. Өйткені «қаупі айқын әрі қорқынышты болса да улы көлді тұмшалау жұмысы баяу жүргізіліп, бірнеше жылдарға созылды». 2020 жылы 27 сәуірде «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған «Қошқар ата» – улы көл (қалдықтар қоймасы халықты қажытып тұр)» атты мақалада «Тікенекті сымдармен қоршалып, айнала ор қазу «күнелтуге керек» деп темір-терсек жинаған келімді-кетімді мен өріс іздеп жайылып келген малға кедергі болуы мүмкін, алайда жолындағыны жұлқи тұрғызып, жұлмалай үйіріп әкететін жел мен шаңның жолына тосқауыл бола алмайтыны анық. Бірақ темір-терсек сатамын деп үсті-басын белгісіз жара қаптап, емші мен дәрігерден дауасы түспек түгілі, нақты қандай ауру екенін айыра алмай денесі, терісі іріген күйде о дүниеге аттанғандар жоқ емес. Бұл, сол «Қошқар атадағы» радиоактивті қалдықтың әсері екені бүгін белгілі. Аталған маңға жайылатын малдың еті мен сүтінің қауіпсіздігіне, төңіректі мекен еткен тұрғындардың денсаулығына еш әсері болмайтынына ешкім кепілдік бере алмайды. Бір қызығы, алдымен қалдық көмілген жердің үсті қалыңдығы 25 см темір бетонмен жабылып, оның үстіне бір метр қалыңдықта топырақ төселіп, 20 гектардан астам аумақ бетондалды. Жан-жағынан ор қазылып, ұшпайтын қиыршық тас аралас топырақ төгілді, ағаштар отырғызылып, бір кездері қалдық қоймасының шаңытуын бәсеңдету мақсатында жыл сайын Ақтаудың кәріздік тазарту қондырғысынан 8-8,5 млн текше метр су айдалып та жатты... Деректерге көз жүгіртсек, қалдықтар қоймасының оңтүстік және оңтүстік-батыс бетінде 2015-2017 жылдары 8,2 гектар жасыл қорғаныш белдеуі өсірілсе, одан кейін 2017-2019 жылдары 30 гектар аумаққа, 2018-2020 жылдары 50 гектар аумаққа жасыл қорғаныш белдеуі құрыла бастады. Республикалық бюджеттен бөлінеді деген қаржыға қатысты мәлімет те осал емес – 2018 жылы – 2 млрд, 2019 жылы – 3 млрд, 2020 жылы 3 млрд теңге, жалпы төрт жылға улы көлді зарарсыздандыру үшін 17,5 млрд теңге бөлінеді делінген. Бұл 2017 жылғы дерек, ал қойманы зарарсыздандыру жұмысы одан арғы жылдары қолға алынды, демек бұл жылдарда қанша қаражат бөлінді деген сұрақ туындайды?» деген жолдарды бүгін де қайталап мысалға алғымыз келіп отыр. Себеп – бөлінген қаражаттың молдығы, бірақ біткен істің болмауы өз төңірегіне көп сұрақты шиырлатады, әлде «бөлінеді» деген қаражат бөлінбеді ме, бөлінсе де улы көлді біржолата зарарсыздандырудың жұмырына жұғым болмады ма – ол жағы осы істің тізгінін ұстаған құзырлы орындардың көкейінде.
Осылайша «улы көл» деп уайымнан у ішіп жүргенде Маңғыстау облысы әкімдігі баспасөз қызметінен «Қошқар ата» қалдық қоймасын қалпына келтіру жұмыстарының бірінші кезеңі басталды деген жылымық хабар жетті. Талай жылды тоздырып, талай күнді оздырып, талай қиялды тізілтіп, талай үмітті үзілтіп маңғыстаулықтарға мұң болған «Қошқар ата» қалдықтар қоймасына қатысты бұл әңгіме көңілге қонды. Баспаөз қызметінің мәліметіне сүйенсек, жоба биыл жыл басында Үкіметтен қолдау тауып, рекультивация жұмыстарына республикалық бюджеттен 3 жылға 15,5 млрд теңге қарастырылған.
«Қошқар ата» қалдық қоймасы деп аталатын экологиялық аймақ – 372 мыңға жуық адамның мекені. Сондықтан радиоактивті және улы көл мәселесін шешу жақын маңдағы елді мекендердің тұрғындарының денсаулығы үшін елеулі қауіп төндіретіндіктен жұмысты жедел бастауды қажет етеді.
Мамандардың айтуынша, рекультивация жұмыстары шамамен 3 жылға дейін созылады. Қалпына келтіру жұмыстарын Мемлекеттік сатып алу бойынша конкурсты жеңіп алған «Павлодар өзен порты» АҚ жүргізеді. 2020 жылға республикалық бюджеттен 100 млн теңге көлеміндегі қаражат қолдау тауып, конкурс жарияланып, нәтижесінде «Павлодар өзен порты» АҚ-ы жеңімпаз болып анықталды. Олармен 15,5 млрд теңгеге 13.03.2020 ж. №65 келісімшарт жасақталған екен. Алайда конкурсқа қатысқан екінші және үшінші өтінім беруші тараптар конкурс нәтижелерінің қорытындысына келіспей, сот органдарына арызданғандықтан жобаны іске асыру тоқтатылып, бөлінген 100 млн теңге көлеміндегі қаражат республикалық бюджетке қайтарылған.
– Алдымен зарарсыздандырылатын жер түгел тегістеліп, беткі қабаты 30 см қалыңдықта үйінді топырағымен жабылады. Биыл жыл соңына дейін 4 мың гектардан аса аумақ рекультивациядан өтеді, – деді Маңғыстау облысы табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының басшысы Д.Құсбеков.
Бұған дейін аталған апатты аймақты зарарсыздандыру ісінің кешігуін құзырлы орындар «заманауи озық технологияларды пайдалануды күтіп жүргендігімен» түсіндірген кездер де болған. «Озық технологияны күтуді» кенет тоқтатып, биыл жұмысты белсенді қолға алуына және құммен бүркемелеуіне қарағанда «заманауи технологияның» қалдықтар қоймасына «тісі батпағандықтан», сол баяғы топырақпен тұмшалауды тиімді деп тапқан болуы керек. Қалай болғанда да істің толықтай және сапалы орындалып, халық денсаулығына қауіп төнбеуі маңызды. Қолға алынған биылғы «бірінші кезең» де дабырамен басталғанымен соңы нәтижесіз бұрынғы бастамалардың, «кезеңдердің» қатарын толықтырып тұрып алмаса деп тілейміз.
Маңғыстау облысы
