Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Президенттің көтерген осы игі бастамалары және 2020 жылы 24 қарашада «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау туралы» Жарлыққа қол қоюы тек тарихшылар қауымдастығына ғана емес, еліміздің әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар саласында қызмет етіп жатқан мамандарға жауапкершіліктің үлкен жүгін артты. Өткен ғасырдағы Қазақстан тарихының бұл күрделі әрі қайшылықтарға толы саяси және әлеуметтік-экономикалық процестердің тарихын объективті түрде зерделеу және қалпына келтіру жөнінде кәсіби мамандар арасында орын алған қызу талқылар Қазақстан тарихының өзекті мәселелерін, отандық тарих ғылымының, соның ішінде Қазақстанның жазба мұрасын сақтап отырған архивтердің және бүгінгі архивтану саласының жай-күйін де көтеруге итермеледі. Өйткені отандық тарихшылар әлі күнге дейін сталинизм дәуіріндегі ұлттық-мемлекеттік құрылыс тарихын құрайтын күрделі де шырмауы көп, ауыр да созылмалы зардаптарға толы күштеп ұжымдастыру мен байлардың мүлкін тәркілеу науқанының, кеңес билігіне қарсы қазақ көшпелілердің көтерілістері мен олардың аяусыз басып-жаншылуының, әлеуметтік және этностық қақтығыстардың, қос ашаршылық нәубеті мен қазақ босқындары қасіретінің, «Үлкен террорға» ұласқан жаппай саяси қуғын-сүргіннің, соғыс пен жер аудару тарихының, Қазақстандағы партиялық бақылау мен кеңестік жазалаушы органдарының тарихына қатысты ауқымды тарихи деректер кешенінің отандық архивтерде құпия түрде сақталуы салдарынан қол жеткізе алмай келеді.
Тамырын қатаң коммунистік режімнің идеологиясынан алатын архив саласындағы бұл жабық саясатты көптен бері күткен егемендік те өзгерте алмады. Осыдан 100 жыл бұрын кеңестік негіздегі тұңғыш Қазақ Республикасы бой көтерген соң құрыла бастаған отандық архив қызметі мен архив мекемелері 1991 жылға дейін кеңес билігі қылмыстарының құпиясын сақтауға өз септігін тигізді. «Құпия» грифтері бар құжаттарға ғана емес, әлеуетті ведомстволардың (ЧК-ГПУ-ОГПУ-НКВД-КГБ, прокуратура, сот, әскери органдар) архивтеріне, орталық және өңірлік архивтердегі арнайы қызмет органдарының тұтас қорларына, жоғары мемлекеттік билік орындарының және жекелеген салалық органдардың, түрлі мемлекеттік және үкіметтік комиссиялардың жүздеген тізбелері мен мыңдаған архив істеріне құлып салынды.
Кеңес дәуіріндегі ұлттық-мемлекеттік құрылыс тарихын зерттеумен айналысқан санаулы әрі таңдаулы тарихшы мамандарға ғана осы архивтердің арнайы іріктелген құпия құжаттық топтамаларымен танысуға рұқсат беріліп, солардың негізінде жарық көрген зерттеу еңбектері қатаң цензурадан өтті. Көп жағдайда мұндай материалдарды бақылау құқығы тек қатаң тексерістен өткен архивтің өз ішіндегі құпиялылыққа және ақпараттық қауіпсіздікке жауап беретін Мемлекеттік қауіпсіздік органының арнайы қызметкеріне және әлеуетті ведомстволарда қызмет еткен мамандарға ғана берілді.
Жоғарыда аталған саяси-идеологиялық шектеулер зерттеушілерге Кеңес билігі тұсындағы Қазақстанның тарихын жүйелі әрі кешенді түрде зерделеуге, көптеген ақтаңдақтың бетін ашуға, коммунистік режімнің құрбандарына айналып, жазықсыз жапа шеккен миллиондаған қазақтың, мыңдаған ұлт зиялысының есімдерін және олардың бай тарихи-шығармашылық мұраларын қайта жаңғыртуға, бұрмаланған тарихи ақиқаттың салдарынан санада орныққан кеңестік мифтерді және психологиялық-тілдік комплексті жоюға, ұлт мүддесіне сай келетін төл тарихты құруға объективті мүмкіндік бермеді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстандағы архив ісі ғана емес, бүкіл отандық ғылым құлдырау кезеңін бастан өткерді. Қазір көп айтылмаса да, 1990 жылдардың басында тіпті Алматыдағы орталық архивтердің өздері ауыр күйде қалып, бай тарихи мұраны жоғалтып алу қаупі туды. Кәсіби архив мамандарының бастама көтеруімен іске асырылған қайта құру іс-шараларының нәтижесінде ғана архивтер бай қазынаны сақтап қалып, жаңа атаумен қалыпты жұмысқа көшті.
1990 жылдардың ортасында архив ісін басқару мен оны мемлекеттік реттеу бағытында маңызды заңнамалық құжаттар және нормативті-құқықтық актілер қабылданып, соның негізінде архивті басқарудың осы күнгі жүйесі құрылды. Қазіргі уақытта Қазақстан халқының құжаттық-деректік мұрасын сақтаумен және көбейтумен айналысатын мемлекеттік архивтердің ортақ желісін 7 республикалық және 200-ден аса өңірлік архив мекемесі құрайды. Орталық архивтер тікелей құзырлы министрлікке және оның құрамындағы арнайы департаментке қараса, өңірлік архивтер облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың атқарушы органдарына бағынышты.
Отандық архивтер қазіргі қызметінде 1998 жылы 22 желтоқсанда қабылданған «Ұлттық архив қоры мен архивтер туралы» заңға, ал құпиялықты сақтауда 1999 жылы 15 наурызда жарық көрген «Мемлекеттік құпиялар туралы» заңға сүйенеді. Қазақстан халқының тарихи-мәдени мұрасының ажырамас бөлігін құрап, тарихи, ғылыми, әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени маңызға ие мемлекеттік және мемлекеттік емес архив қорларынан, топтамалардан және архив құжаттарынан құралған Ұлттық архив қоры тәуелсіздік жылдары үш есе ұлғайып, жалпы саны 24 млн данадан асты.
Соңғы жылдары архив саласында қол жеткізген табыстарға қарамастан, өз шешімін әлі таппай келе жатқан іргелі, өзекті мәселелер бар. Соның ішінде негізгілері мыналар:
– Архив заңнамалық-құжатнамалық базасын тұжырымдамалық тұрғыдан және заман талабына сай жаңарту, архив ісін дамытудың ұзақ мерзімді жаңа тұжырымдамасы мен бағдарламасын әзірлеу;
– Архив саласында ортақ басқаруды, мемлекеттік саясат пен реттеуді іске асыратын Қазақстанның архив агенттігін – «Қазархив» арнайы органын құру және оны тікелей Президентке бағындыру;
– «Қазархивтің» жанынан құжаттану және архивтану салаларында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізумен айналысатын арнайы ғылыми мекеме (Қазақ архивтану және құжаттану ғылыми-зерттеу институты – ҚазАҚ) құрып, оның құрамынан Цифрландыру мен реставрациялау зертханасын және Құжат пен қолжазба сараптамасы орталығын ашу;
– Орталық мемлекеттік архивтегі 1917 жылға дейінгі архив қорларын бөліп алып, Мемлекеттік тарихи архив құру;
– Арнайы және әлеуетті ведомстволық архивтердің қорларында кәсіби тарихшылар мен зерттеушілерге ғылыми-ізденіс жұмыстарын жүргізу мүмкіндігін беру және рұқсат алу тәртібін жеңілдету;
– «Мемлекеттік құпиялар туралы» және «Ұлттық архив қоры туралы» заңдардың тиісті баптарына сәйкес Қазақстанның барлық мемлекеттік архивінде (орталық, ведомстволық, әлеуетті және т.б.) құпия-лық мерзімі өткен архив құжаттарын, архив істерін, архивтік тізбелерді, архив қорларын құпиясыздандыру;
– архив құжаттарының сақталуын қамтамасыз ететін заманауи жаңа ғимараттарды салу;
– Архивтердің материалдық-техникалық және құрал-жабдық базасын жаңарту, әр архивтің жанынан заманауи жабдықталған цифрландыру және реставрациялау орталықтарын құру;
– Қазақстан архивтеріндегі ғылыми және ғылыми-анықтамалық жұмыстарды күшейту, ескірген реестрлерді, каталогтерді, жолсеріктерді, қорлардың тізбелерін жаңарту және жоқ болған жағдайда жаңадан жасау.
Осы және басқа да түйінді түйткілдердің түйінін тарқатқанда ғана біз рухани және жазба байлығымызды, Қазақстанның сан ғасырлық тарихы туралы мол әрі жан-жақты мәлімет бере алатын тарихи деректер мен құжаттарды сақтап қана қоймай, оны келер ұрпаққа жеткізе аламыз.
Алмас ЖҮНІСБАЙ,
Еуразия ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері, тарихшы
