Не ексең, соны орарсың

Мұның себебі неде? Шығым­ды­лықтың негізгі факторы тұқым ма­териалының сапасы болып табылады, оған өнімнің 30-40%-ы байланысты. Бірақ қазіргі таңда осы негізгі сала – селекция мен тұқым шаруашылығы біздің мемлекеттік органдардың назарынан тыс қалғанын ашық айту керек. Бүгінде біз сорттар мен гибридтердің шамамен 70%-ын, тіпті, бірқатар дақылдың 100%-ын ше­телден алатындай мүшкіл халге жет­тік. Сырттан әкелінген дақыл­дар­дың көпшілігі біздің топы­рақ-кли­маттық жағдайымызға бейім­дел­меген. Жетекші аграрлық елдердің еш­қайсысында мұндай жүйелік қателік жіберілмейді.

Осының салдарынан фер­­мер­ле­рі­міз тұқымның бір бөл­ігін Ресейден, Еуропадан сатып алуға, тіпті оларды мұхиттың арғы жағынан әкелуге мәж­бүр. Әрине, бұл өнімнің өзіндік құнына қатты әсер етеді. Осылайша, біз азық-түлік қауіпсіздігіміздің ба­­за­­лық көрсеткіші болып саналатын отандық селекцияның сұрып­та­­рымен қамтамасыз ету бойынша тәуел­сіз­ді­гімізді жоғалтып алдық. Бұл кез келген санкция, табиғи апат немесе қандай да бір төтенше жағдай болса, ауыл шаруашылығымыз жо­ға­ры сапалы тұқымсыз қалатынын біл­діреді.

Қазақстанның егін алқаптарының 93%-ы тәуекелді аймақта орналасқан. Дегенмен құрғақшылық кезінде фер­мер­леріміздің жоғары өнім ала алмауы немесе банкротқа ұшырауы тек ауа райының салдарынан ғана емес. Оның бірден бір себебі – елімізде құрғақшылыққа төзімді сорттардың жоқтығы. Біздің климатқа бейім­дел­ген ауыл шаруашылығы дақыл­дарының сорттары мен гибрид­те­рінің болмауына байланысты егіс ал­­қап­тарының құрылымын әрта­рап­­тандыру тежеліп келеді. Сол себепті солтүстік өңірлерде жоғары про­теин­ді және шырынды мал азығын өн­ді­ру­ді қамтамасыз ете алмай отырмыз. Ондай мал азығы болмаса, мал шаруашылығы дамымайды. Ал оң­түс­тік облыстарда сапалы сорттар мен гибридтердің болмағанынан көкөніс­тердің шығымдылығы мен сақ­тау мерзімі өте аз. Сондықтан мау­сымаралық кезеңде олардың жетіс­пеу­шілігі қатты байқалады.

Сонымен қатар біз өндірісте бар ауыл шаруашылығы дақылдарының үздік сорттарын жедел көбейтуді қам­тамасыз етуіміз керек. Өкінішке қа­рай, соңғы жылдардағы жеткілікті ой­ластырылмай жасалған реформалар осы саланы жүйелі және жос­пар­лы дамыту бойынша 2003 жылы «Тұқым шаруашылығы туралы» заң қабылданғаннан кейін байқалған оң өзгерістердің тиімділігін төмендетті. Элиталық тұқым материалының қол жетімсіздігі мен қымбаттығына байланысты, біздің фермерлер көбінесе стандартты емес тұқымдарды (яғни тауарлық астықты) себетіні құпия емес. Бүгінде элита тұқымды өндіріс аймағы ғалымдар ұсынғаннан 3 есе аз. Бірақ бұған қарамастан, мем­ле­кеттік субсидиялардың едәуір бөлі­гі импортталған тұқымдардың құ­нын арзандатуға жұмсалып келе­ді. Басқаша айтқанда, отандық ға­­лым­дар­ды қолдауды күшейтудің орнына, бюджет қаражатымыз шетел­дік селек­циялық орталықтарды қаржы­ландыруға жұмсалып отыр.

Еліміздің аграршы - ғалымдары биылғы жылы ғылымды қаржы­лан­ды­ру бюджетінің ұлғаюын үлкен үміт­пен күтті. Бірақ конкурстың уақ­тылы ұйымдастырылмауы салдарынан ғалымдарымыз жарты жылға жуық мемлекеттік қаржыландырусыз қалды. Осыдан селекциялық ғылым мен тұқым шаруашылығында үл­кен мәселе туындап отыр. Мұн­дай толғағы жеткен мәселені кейінге қал­­дыруға болмайды. Шын мә­нінде, аграрлық өндірісті тұрақты дамы­ту­дың кепілі болып табылатын тұқым шаруа­шылығы саласын қалпына кел­тіру жөнінде шұғыл шаралар қабыл­дануы қажет.

Бұл жұмысты отандық аграрлық ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарының, биотехнология орталықтарының, шетел­дік жетекші ғалымдардың әлеуетін қатыстыра отырып, қазіргі заманғы молекулярлық зерттеу әдістері не­гі­зін­де ауыл шаруашылығы дақыл­да­рының шығымдылығы жоғары және климаттық жағдайға төзімді сорттары мен гибридтерін жасау жөніндегі ірі пәнаралық ғылыми бағдарламаларды іске асырудан, сондай-ақ халықаралық бағдарламалар негізінде бір мезгілде жас ғылыми кадрларды даярлаудан бастау маңызды.

Екіншіден, бұл саланы селекция мен тұқым шаруашылығы жөніндегі заңнамалық және нормативтік базаны авторлық құқықтарды қорғауға қатысты, селекциялық жетістіктерді тіркеу, сертификаттаудың қазіргі за­ман­ғы әдістерін қолдану, стандарт­тар мен ғылыми-әдістемелік база­ны жа­ңарту, мемлекеттік сорт сынақ­та­рын жаңғырту тұрғысынан күшейту керек.

Үшіншіден, селекция және тұқым шаруа­шылығы субъектілерінің ма­териал­дық-техникалық және зертха­налық базасын нығайтуға көмек беріп, елде ауыл шаруашылығы өсім­дік­те­рінің генетикалық ресурс­та­ры­ның Ұлттық банкін ұйымдастыру қажет.

Төртіншіден, отандық сорттар­ды субсидиялау тетігін қайта қарап, тұқым шаруашылығы жүйесін мемле­кеттік қолдауды күшейту, сала­ның жоспарлы және жүйелі дамуын қамта­ма­сыз ету, жаңа сорттарды жедел көбейтудің қазіргі заманғы әдістерін ен­гізу, тұқым шаруашылығын тек мем­лекет тарапынан ғана емес, өзін өзі басқаратын ұйымдар тарапынан да ба­қылаудың нақты жүйесін жасау, тұқымдар қозғалысын қадағалаудың цифрлы технологияларын енгізу ма­ңыз­ды.

Бесіншіден, аграршы маман­­дардың селекция мен тұқым шаруа­шылығы сала­сындағы құзыретін кү­шейту мақ­сатында жоғары оқу орындарында білім беру бағ­дар­ламаларын жаң­ғыр­ту талап еті­леді. Барлық жерде аграрлық бі­лімді тарату орталықтары база­сында тұқым өсіруші агрономдар мен апробаторлардың біліктілігін арттыру курстарын ұйымдастыру қажет.

Ақылбек КҮРІШБАЕВ,

Парламент Сенатының депутаты