Бүгінде киіктің дүниежүзілік популяциясының 90%-дан астамы Қазақстанға тиесілі. 2019 жылғы есеп бойынша жануарлардың саны 334 400 бас болған. Соның ішінде Бетпақдала популяциясында – 111 500 бас, Орал популяциясында – 217 000 бас, Үстірт популяциясында – 5 900 бас тіркелген екен. 2020 жылы пандемияға байланысты көктемгі киік санағы жүргізілген жоқ. Батыс Қазақстан облысында ақбөкен саны шамадан тыс көбейіп кеткендігі туралы шамамен бір жыл бұрын айтыла бастады. Жергілікті тұрғындар, әсіресе ауыл шаруашылығымен айналысатын шаруа қожалықтары киіктің көптігінен малға жайылым қалмағанын, шабындық жеткіліксіз екенін айтып дабыл қақты. Бірақ киікті қорғауға алған тиісті мекемелер киік саны қалыпты жағдайдан аспағанын, мал азығы тапшылығы қуаңшылықтан екенін айтумен болды.
Айта кетейік, киіктің Орал популяциясы Батыс Қазақстан облысының барлық жерінде емес, оңтүстік аудандарында – Еділ мен Жайық арасындағы Қазталов, Жәнібек, Бөкейорда және Жаңақала аудандары аумағын ғана мекендейді. Экология министрінің соңғы сапарында ғана жергілікті халық бұл жерде ақбөкен популяциясының шекті саны 220 мың бас екенін естіп білді. Яғни Еділ мен Жайық арасында ең көп дегенде 220 мың бас киік болуы тиіс. Одан көбейсе жер көлемі, мал азығы, су көздері тапшылық ететінін ғалымдар баяғыда есептеп қойған екен. Ал бұл шекке Орал популяциясы 2019 жылы жетіп қойған. Ендеше, халықтың дабыл қағуы бекер емес екен. Олай болса, бұл мәселе қалай шешілуі керек?
– Батыс Қазақстан облысында табиғаттың алуан түрлілігін сақтау және жойылып бара жатқан өсімдіктер мен жануарларды қорғау бойынша құрылған республикалық дәрежедегі – 3, облыстық дәрежедегі 7 табиғи қорық бар, ол облыстың жалпы аумағының 1 пайызын алып жатыр, – дейді Экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі С.Бірекешов.
Ал киікті қорғау мақсатында ашылатын Бөкейорда резерватын құру мәселесі де көптен айтылып келеді. Экология министрінің Батыс Қазақстан облысына келген соңғы сапарында дәл осы мәселе бойынша көшпелі кеңес өтіп, табиғи қаумал мен резерватты тездетіп құру туралы мәселе төтесінен қойылды.
– Киіктің Орал популяциясы ең көбейген 1989-1990 жылдары жануарлардың саны 300 мыңға жетіпті, бірақ одан аспаған. Ал қазіргі саны 400 мыңнан асты деп болжап отырмыз. Бұл соңғы жылдары Қазақстан тарапынан жасалған кешенді қорғау шараларының нәтижесі екені сөзсіз. Бірақ киік санының мөлшерден артық көбеюінің қауіпті жағы да бар. Өйткені мал жайылымы тозып барады. Оның үстіне киіктен малға, малдан киікке ауру жұғу ықтималдылығы жоғары. Сондықтан қалыптасқан жағдайдан шығудың кешенді жоспары жасалып жатыр. Соның ішінде «Бөкейорда» мемлекеттік табиғи резерваты мен Ащыөзек мемлекеттік табиғи қаумалын құру жұмысы жеделдетіледі. Резерват үшін қосымша 78 штат ашылады. Қорғауға алынған резерват аумағынан жерасты су көздерін іздестіріп, жасанды суат жасаймыз, сөйтіп ақбөкендерді елді мекеннен алыс, қорғауға алынған жерге үйретеміз. Жоғарыдағы қорықтарды ұйымдастыру үшін Республикалық бюджет комисиясына тапсырыс беріп, 625 млн теңге сұрағалы отырмыз, – деді өз сөзінде вице-министр.
Резерват ашылған күннің өзінде Орал популяциясы өзінің шектік мөлшерінен көбейіп кеткенін айтқан едік. Мамандардың айтуынша, киік санын шектеудің екі жолы бар. Оның бірі – киіктің Орал популяциясының бір бөлігін Жайықтың сол жағалауына көшіру. Екінші жол – ақбөкенді бірлесе қорғау үшін көршілес мемлекеттермен бірге трансшекаралық резерваттар құрып, киіктің мемлекеттік шекарадан кедергісіз өтуі үшін экологиялық дәліз жасау.
Жиынға қатысқан ЮНЕСКО-ның «Адам және биосфера» бағдарламасы бойынша қазақстандық және ресейлік Ұлттық комитеттер басшылары Талғат Кертешов пен Валерий Неронов мұндай трансшекаралық ұйымдардың әлемдік тәжірибесімен таныстырып өтті. Қазақстан Үкіметі Жаһандық экологиялық қор және Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасымен бірлесіп, «Дала экожүйелерін сақтау және тұрақты басқару» жобасын сонау 2010 жылы бекіткен екен. Жоба аясында «Бөкейорда» мемлекеттік табиғи резерватының құрылуы сол кезде жоспарланған. БҰҰ Даму бағдарламасы желісі бойынша бүгінге дейін резерваттың жаратылыстану-ғылыми және техникалық-экономикалық негіздемесін дайындауға 27 млн теңге жұмсалған. Техникалық-экономикалық негіздеме дайындау жөніндегі іс-шаралар ел Үкіметінің қаулысымен бекітілген 2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл даму» салалық бағдарламасына енгізілген.
– Алайда «Бөкейорда» мемлекеттік табиғи резерватын құру жөніндегі іс-шараларды іске асыру белгісіз себептермен тоқтап қалды. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің 2021-2023 жылдарға арналған бюджеттік бағдарламасында да бұл жұмысты қаржыландыру қарастырылмаған. Біз, Қазақстан Халық партиясының парламенттік фракциясы, «Бөкейорда» резерватының жобасын жедел іске асыру керек деп есептейміз. Қазіргі уақытта резерват құру үшін Үкімет бюджеттік өтінім жасап жатыр, ол республикалық бюджет комиссиясының қарауына енгізілмек. Біз мұны қадағалайтын боламыз, – деді Мәжіліс депутаты Айжан Сқақова.
Сонымен, таяу арада нақты қандай шаралар жасалады? Мамыр айының соңында киік санағы қорытындыланып, Орал популяциясында қанша ақбөкен бар екендігі нақты белгілі болады. Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті бір ай ішінде одан әрі іс-қимыл жоспарын жасап, таныстырады. Дегенмен, барлық жұмыс жоспарға сәйкес жүрді дегеннің өзінде «Бөкейорда» мемлекеттік табиғи резерватын ашу 2021 жылдың соңына дейін созылуы мүмкін. Кеңес барысында вице-министр айтылған ұсыныстар биліктің назарынан тыс қалмайтынына уәде берді.
Орман шаруашылығы комитеті төрағасының орынбасары Ерлан Мұратов 2023 жылға дейін киікті қандай жағдайда да өндірістік, ғылыми мақсатта пайдалануға тыйым салынғанын айтты. Бірақ бұл тыйым мерзімі өткен соң ақбөкен санын реттеу ісін мемлекет өз қолына алуы тиіс. «1955 жылы елімізде киік санын реттеу бағдарламасы болды. Оның терісі өңделіп, еті дүкенде сатылды, бұл жұмысты мемлекет қатаң бақылады. Сол кездері киік аулау оның жалпы санының 20 пайызынан аспай жүргізілді» дейді Ерлан Құрманұлы. Бұл тәжірибе болашақта ескерілуі тиіс.
Жиында белгілі болған тағы бір мәселе – болашақта құрылғалы отырған резерват жерін қазір уақытша пайдаланып отырған шаруа қожалықтары бар. Резерват құрылған кезде ол жерлер мемлекет қорына қайта алынады. Қазіргі мәлімет бойынша облыста киік жайлаған жерлерде Жәнібек ауданының 258 шаруа қожалығы, Жаңақала ауданының 199 шаруа қожалығы, Бөкей орда ауданынан 274, Қазталов ауданынан 353 шаруа қожалығы мал өсіріп, ауыл шаруашылығымен айналысып отыр. Облыс әкімі Ғали Есқалиев уәде бергендей, өңірдегі киік санын реттеу, резерват ұйымдастыру бойынша құрылған жұмыс тобына жергілікті шаруа қожалықтары өкілдері де кіріп, барлық зерттеу шаралар ашық жүрмек.
