Соған қарамастан Николай патша 1916 жылы 25 маусымда Қазақстан және Орталық Азия тұрғындарын майдан тылында қара жұмыс істеуге алу туралы жарлығын жариялайды. Ол бойынша 19 бен 43 жастың (кейін 31 жаспен шектелді) аралығындағы азаматтар майданға барып окоп қазуы тиіс болады. Аталған жарлық қазақ халқының патшалық Ресейдің үстемдігіне қарсы қарулы көтеріліске шығуына мұрындық болды.
Бұл ұлт-азаттық көтерілістің бір ошағы – Қытай жерімен тұтасып жатқан Жетісу өлкесінде болғандықтан, Қытайдың шекара қорғаныс әскерлері мұнда болып жатқан оқиғаларды бастан-аяқ қалт жібермей бақылап, жоғарыға мәлімдеп отырған. Ол мәліметтер – көтеріліс жағдайы, Ресей әскерлерінің озбырлығы, қазақтардың жан сауғалап Шыңжаң жеріне босып баруы және олардың кері қайтарылу барысына байланысты жазылған әскери ақпарлар мен саяси әскери нұсқаулар. Бұл құжаттар кезінде Шыңжаңның генерал-губернаторы болған (1912–1928 ж.) Ян Цзинсиньнің атымен шыққан «Bu guo zhai wen du» («Өткен күннің жазбалары») деп аталатын 44 томдық деректер жинағына енгізілген.
Жинақтағы қазақтарға қатысты деректер Қытайдың шекара қорғаныс армиясы офицерлерінің генерал-губернаторға жолдаған әскери ақпарлары және соған орай жоғарыдан берілген бұйрықтар мен нұсқаулар болғандықтан, олардың деректік құндылығы жоғары деп санаймыз. Осы құжаттар – Қазақстаннан Қытайдың Шыңжаң өлкесіне өткен алғашқы босқындардың аянышты жағдайының айғағы.
Босқындардың Қытай шекарасынан өтуі
1916 жылғы қыркүйектің басында Қытай шекара қорғаныс армиясының жоғарыға жолдаған ақпарында: «Ресейдің шекара өңірін барлағанымызда, олардың бізбен іргелес аудандарында тұратын қазақтар, ұйғырлар, дүнгендер және бұйраттар (қырғыздар) Ресейдің әскерге адам таңдап алу жарлығына қарсы қозғалғанын байқадық. Бірақ бұлардың күштері жеңілді. Олар қазір тым-тырақай сыртқа қашып кетіп жатыр... Біздің олармен шекарамыздың ұзындығы – бірнеше мың шақырым. Оның бәрін бақылауға шамамыз келмейтін сияқты», деп жазылған.
1916 жылы 19 қыркүйекте шекарадан жолданған әскери мәліметте: «Тарбағатай шекарасынан үздіксіз қашып келіп жатқан Ресей қазақтарының түтін саны 20 мыңға жетті. Біз оларды қайтіп кері қайтара аламыз? Егер бір отбасында бестен адам бар деп есептегенде, олардың жалпы саны бірнеше түмен адамға жетеді. Бұларға не істеу керек? Бізге нақты нұсқау беріңіздер», делінген.
Осыдан кейінгі әскери ақпарда: «Қазір Ресей мұсылмандары жаппай көтеріліске шықты, барлық жерде қырғын соғыс жүріп жатыр. Оларды жаныштауға Ресей үкіметінің шамасы келмейтін сияқты. Сондықтан олардың Ілеге тигізетін әсері үлкен болғалы тұр», деп мәлімделген.
1916 жылы 2 қыркүйекте Қытайдың Текес өзені шекарасындағы қорғаныс армиясының рота командирі Ма Шуньшуаньның және Қорғастағы қорғаныс заставасының командирі Ну Лингудың мәлімдемелерінде: «Қарқаралы және Оқай жеріндегі қазақтардан он мыңдай адам топтасып, Ресей әскерлерімен сұрапыл соғыс жүргізіп, бірін-бірі қырып, бірін-бірі талан-таражға салып жатыр. Соңғы күндері ол жақта жұмыс істеп жүрген қытай азаматтарынан мал-мүліктерін тастап елге қашып өткендердің саны 600-ден асты», деп айтылған.
Ресей армиясынан бой тасалаған қалың халық Қытай шекарасын бұзып өтіп, Шыңжаңның батыс және оңтүстік шекара аудандарына барып жатты. Осыған байланысты Оңтүстік Шыңжаңның Ақсу аймағы Үштұрпан ауданындағы әскери бөлімнің мәлімдемесінде: «Ресейден Үштұрпанға қашып келгендердің саны күннен-күнге көбеюде. Бұлардың бәрін Ресей үкіметі қайтарып әкетуі керек. Олар қазір өте кедейленіп қатты қиналуда, олар жеуге тамақ таппай, қоректік іздеп төңірекке тентіреп кетіп жатыр. Оларға лайықты түрде қайырымдылық көмек көрсетілсе болар еді», деген ұсыныс жасалған.
Қытай үкіметінің босқын қазақтарға ұстанған саясаты
Қытай Шыңжаң үкіметі босып барған қазақтарды босқын емес, «қашқындар» («tao min») деп таныды және оларды бейбіт жолмен еліне қайтару саясатын қолданды. 1917 жылы 9 қазанда Шыңжаң губернаторының Іледегі шекара қорғаныс әскерінің командирі Ян Фичияньға жіберілген жеделхатта: «...Қашып келген ресейлік қазақтарды тек шекара әскерлері арқылы бейбіт түрде кері қайтару керек, олармен қақтығысқа баруға болмайды. Аспан астындағы істердің бәрі тыныштықпен істелгені жөн, ішкі-сыртқы істерде ағаттық жіберуге болмайды», делінген. Сондай-ақ
«...Қысқасы, ресейлік қазақтарды қыруға да, бағуға да болмайды, оларды тек кері қайтарудан басқа шара жоқ. Жағдайға қарай жұмыс істеңдер», деп нұсқау береді.
Сол бойынша Шыңжаңның шекара қорғаныс әскерлері қашып өткен қазақтарды бейбіт түрде еліне қайтару шараларын жасайды. Әрине Қытай үкіметі бұл саясатты бірден қабылдаған жоқ. Олар алғашқы кезде шекарадан өткен босқындарды «Ресейге қайтару керек» деп бұйырды. Бірақ шекараның тұс-тұсынан өтіп жатқан босқындарды тоқтатуға, кері қайтаруға шекара қорғаныс армиясының шамасы келмеді. Сонымен Шыңжаң үкіметі «Бізге босып келгендер – тек әскерге барудан бас тартқандар екен. Олардың Қытайда бүлік шығарайын деген ойлары жоқ. Егер оларға дұрыс мәміле жасамасақ, үлкен оқиға шықпайды деуге болмайды», деген тұжырымға келіп, шекара асып барғандарды қарусыздандырып, жергілікті жердің тәртібіне бойұсындырып, қоғамдық тыныштықты сақтап, уақытша тұруға және олардың аш-жалаңаш қалғандарына шамалы қайырымдылық көмек жасауға шешім қабылдайды.
1917 жылы Шыңжаң үкіметінің Қытайға босып барғандардың санын анықтаған мәліметінде: «Мингоның бесінші жылынан (1916 ж. – авторлар) бері Шыңжаңның Ақсу, Қашқар, Іле, Тарбағатай сияқты аймақтарына қашып келген ресейлік қазақтардың жалпы саны 300 мыңнан асады. Олардың барлығы Қытайдан жер жалдап алып, мал бағып отырғысы келеді», деп жазылған. Бұл санның ішінде қырғыздар мен ұйғырлар да қамтылған. Соларды шығарып тастағанда, қазақтардың ұзын саны 250 мың шамасында болған деп межелейміз. Олардың көбі Қытай қазақтары орналасқан Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына тұрақтады, аз бөлігі – шамамен 10 мыңдай адам қырғыздармен бірге Тоқмақ арқылы Оңтүстік Шыңжаңның Үштұрпан ауданына қашып барды.
Ресейдің босқындарға қолданған саясаты
Ресей үкіметінің Қытай асқан босқындарға қандай саясат қолданғаны жөнінде деректерді сөйлетіп көрейік. Қытайдың Іледегі қорғаныс армиясының командирі Яң Фичияньның 1916 жылы 21 қазан күні жоғарыға жолдаған мәліметінде: «Текес өзеніндегі командир Гуй Бяудың мәлімдеуінше, қазанның 19-ы күні таңертең орыстың 500-ден аса әскері екі пулеметпен Нарынқолдағы командир тұрған жерге оқ жаудырған. Олар он неше қатар болып тізіліп келіп, Ресей қазақтарын ер-әйел, кәрі-жасына қарамай, толассыз атқылаған. Өлген адамдарда сан жоқ. Олар әскери әрекет жасайтыны жөнінде бізге алдын ала хабар бермей, кенеттен келіп Ресейден қашып қелген қазақтарға оқ жаудырып еді, олар біздің ішкі жағымызға қарай дүркіреп қашты. Біздің әскерлеріміз аспанға оқ атып, оларға ескерту жасап тоқтатпақ болып еді, оны ресейлік қазақтар елеген де жоқ, жанталаса жеріміздің ішкі жағына қашып келді. Біз командир Пу Шэхунды Ресей әскерлеріне дау айтуға жібердік. Ресейдің қол бастаушы командирі өзінің бір офицерін қарауылға жіберіп, бізбен сөйлесті. Олар бізге: «Ресейде бүлік шығарған қазақтар жерлеріңе барғанда сендер неге оларды атып өлтірмейсіңдер немесе оларды бізге ұстап бермейсіңдер?» деді. Біз оларға: «Ресей тарапы бізге қазақтарға шабуыл жасайтынын алдын-ала ескерткен жоқ. Қытай жеріне келген қазақтар бірнеше түмен адам, оларды бірден сендерге ұстап бере алмаймыз, бұл мәселені біздің басшылар сендердің Елшіліктерің арқылы шешкен соң, сендерге хабарлаймыз», дедік».
Іле аймағының әкімі Яң Фичиянь осы мәселе бойынша Ресейдің Құлжадағы консулымен кездесіп, оған: «Сіздердің елдеріңіздің әскерлері аяқ-астынан босып келген қазақтарды зеңбірекпен атқылап, қалың жұртты Қытайдың ішкі жағына қарай үркітті. Әлемдік адамгершілік-гуманизмдік тұрғыдан айтқанда, Қытай жағы қашып келген бірнеше түмен қазақтарды орыс әскерлерінің өлтіруіне тірідей ұстап бере алмайды. Бірақ олардың Қытай жерінде ұзақ тұруы еліміздің ішкі тыныштығына ықпал етеді. Сондықтан ендігі әдіс – Консулдық басқармаларыңыз бұйрық беріп, орыс әскерлерінің оларды (қазақтарды) қырғындауын тоқтатсын! Сіздің мемлекет және Жетісу губернаторы қашқан қазақтарға рақымшылық жасап, оларды жазаға тартпайтын болсын! Біздің командирлер қашып келген қазақтарды еліне қайтуға насихаттап, олардың айыбы үшін бірнеше мың жылқысын алып қалып, өздеріне қайырымдылық көмек көрсетіп жолға салсын. Сіздердің елдеріңіз заңды қатты құрметтейді емес пе?! Заңдарыңызда қиыншылыққа ұшырағандарға қайырымдылық жасау деген мазмұн бар ғой. Сіздердің консулдарыңыз ежелден гуманизмді жақтаушы еді ғой. Сондықтан олар жөнінде бір пікірге келулеріңізді сұраймыз», деген. Алайда Ресей үкіметі мәселені шешуге пейілді болмайды. Тіпті Қытайға қашып барған көтерілісшілердің басшыларын атып тастауды немесе оларды тірідей тұтқындап беруді талап етіп, босқындарды қабылдаудан бас тартады.
Соған байланысты Қытай жағы халықаралық заң-ережелері бойынша, Ресей әскерлерінің Қытай территориясындағы босқындарды тұтқындауына болмайды деп шешеді. Бірақ Ресей тарапы ол жаққа қашып барған қазақ басшыларынан 54 адамның тізімін беріп, оларды тұтқындап беруді қатты талап етеді. Бұл жөнінде Шыңжаң үкіметі: «Орыстардың айтқан адамдарын тұтқындайтын болсақ, Ресейден қашып келгендердің бәріне қауіп төнеді де, олар жанпидалықпен қарсылық көрсетуге шығады. Сондықтан олардың айтқандарын орындаймыз деп жерімізде оқиға тудыруға әсте болмайды, ендігі жерде орыстардың қойған орынсыз талаптарына тойтарыс жасап, орыс елшілігімен қатаң сөйлеспесек болмайды», деген байламға келіп, олармен қатаң келіссөз жүргізеді.
Босқындардың аянышты өмірі
Оңтүстік Шыңжаңның Үштұрпан ауданындағы әскери бөлімнің жоғарыға жолдаған мәлімдемесінде: «Ресейден Үштұрпанға қашып келгендердің саны күннен-күнге көбейіп барады. Олар қазір өте кедейленіп, қатты қиналуда, жеуге тамақ таппай, қоректік іздеп төңірекке тентіреп кетіп жатыр. Оларға лайықты қайырымдылық көмек көрсетілсе», деп жазылған. Ұйғыр аудандарына барған босқын қазақтар аштықтан тарыққаны соншалық, ұл-қыздарын жергілікті тұрғындарға болымсыз астыққа айырбастауға мәжбүр болады. Мұның да әлеуметтік, гуманитарлық себептері бар еді.
Шыңжаңның оңтүстік аймағының басым бөлігі шөлейт құмды дала, таулары қағыр, сары керіш келеді. Ойдым-ойдым ойпаттағы көгалдарға тұрғындар тығыз орналасқан. Осындай жерге қырғыннан естері шығып қашып барып қалған қазақтардың өмір сүруі өте қиынға түседі. Оның үстіне, жергілікті халықтар, негізінен, ұйғырлар, олар егін шаруашылығы және сауда-саттықпен шұғылданады, көбі кедей-кембағал. Сондықтан олардың адами қарым-қатынастары көбінесе жеке мүдде негізінде сауда сипатында жасалады. Осындай ортаға барып қалған босқын қазақтар амалсыздан жан сақтау үшін бауыр еті балаларын астыққа айырбастағаны ащы да болса шындық еді.
Ал Шыңжаңның Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына барған босқындар шекараға жақын Қорғас, Шапшал, Текес және Моңғолкүре аудандарына, Тарбағатайдың Шағантоғай және Шәуешек аудандарына, Алтайдың Жеменей ауданына уақытша тұруға мүмкіндік алды. Өйткені өлкелік үкімет «Ресей жерінде соғыс тоқтаған соң, оларды насихаттап еліне қайтарамыз, бұл – ең дұрыс саясат», деп шешкен еді. Қазақтар сонда өздері айдап барған малдарымен жан бағып тұрды.
Бұл өңір іс жүзінде Қытайдағы қазақтардың отырған жерлері болатын, сондықтан олар босып барған қандастарына жерлерін босатып берді және оларға барынша бауырмалдық танытып қамқорлық жасауға тырысты. Шыңжаң губернаторының Орталық үкіметке жолдаған бір мәлімдемесінде: «Ресейден Шыңжаңға қашып келген қазақтар біздің елдің қазақтарының жайылым жерлерін басып қалғандықтан, олардың өздері қиыншылық көріп отыр», деп жазғаны бар. Соған қарамастан, шыңжаңдық қазақтар босып барған қандастарын өз ауылдарына тартып, оларды қорғауына алады. Мұны сезген Шыңжаң үкіметі қытайлық қазақтардың арасына барған ресейлік қазақтарды әшкерелеуге үндеу жариялайды. Алайда оған үн қосқан ешкім болмайды.
Жалпы, Шыңжаңға босып барған қазақтар жұқпалы аурудан көп өлді. Өлкелік үкіметтің Орталық үкіметке жолдаған мәліметінде: «Ресей қазақтарынан Шыңжаңға қашып келгендерден өлгендер өте көп», деп аталған жеделхатында: «Біздің алғашқы тексеріп-зерттеуімізше, Іледегі Ресей қазақтарының оба ауруынан өлген адамдары мен малдарының саны өте көп. Бұл істі Іле қорғаныс армиясының бастығына құпия тексеруді тапсырған едік. Оның Мингоның 6-жылы (1917 ж. – авторлар) 21 ақпанда жолдаған мәлімдемесінде, Ресей қазақтарының және олардың малдарының көптеп өлуі аштықтан да, суықтан да емес, аурудан екен. Соңғы күндерде моңғол мен қазақтардың ел билеушілерінің мәлімдеуінше, Ресей қазақтарының сүйектері иен далада көмусіз жатыр екен, енді көктем шығып күн жылынатын болса, ол мәйіттер сасып кетеді де одан оба ауруы тарайды. Бұл еліміздің көшпелі халықтарына өте зиянды болады. Сондықтан оларға (қазақтарды меңзеп отыр – авторлар) ондай өліктерді көрген жерінде дереу көміп тастауға бұйрық бердік. Соңғы ақпарларға қарағанда, Шыңжаңға қашып келген Ресей қазақтарының көп өлуі тек Іледе ғана емес, Тарбағатай және Ақсудағы Ресей қазақтарында да болып жатыр екен. Ресей үкіметінің өз қазақтарын қайтарып алуға келіспей, оларды өлімге ұшыратуы – адамгершілікке жат әрекет. Біз жергілікті қазақ бастықтарға Ресей қазақтарынан өлгендерді және олардың қырылған малдарын сол жақын маңайға жерлеп, көміп тастауды тапсырдық. Сонымен бұл жағдайды Сыртқы істер министрлігіне мәлімдеп отырмыз», деп жазылған. Осы мәліметтерден Қытайға өткен босқын қазақтардың үлкен апатқа ұшырағанын аңғаруға болады.
Босқындардың елге оралуы
Қытайға өткен босқындардың еліне қайтуына Ресейдегі билік ауысуы себеп болды. Қытай үкіметі қалың қазақ босқындарының шекара аудандарында ұзақ тұруы – өте тиімсіз фактор деп танып, Ресей үкіметімен және Жетісу генерал-губернаторымен қашып барған қазақтарға рақымшылық жасап, оларды қайтарып әкету мәселесі бойынша ұзақ келіссөз жүргізді.
Ресейде большевиктер партиясы 1917 жылы билік басына келді. 1918 жылы Ресейдің кеңес өкіметі «қашқындарға» рақымшылық жариялап, оларды қабылдайтынын мәлімдеді. Соған орай Шыңжаң губернаторы шекара қорғаныс армиясына бұйрық түсіріп: «Қашып келген қазақтарға рақымшылық жасалып тұрғанда, дереу оларды еліне қайтарыңдар. Әскерлердің босқын қазақтардан титтей де нәрсе алуларына болмайды», деп, қатаң тапсырма береді.
Шыңжаңға босып барған қазақтарды кері қайтару ісін Қашқарияға барғандардан бастайды. Өйткені олардың хал-жағдайы өте мүшкіл еді. Соған қарамастан, ол жаққа барған босқын қазақтар кезінде шарасыздан жергілікті тұрғындарға шамалы азық-түлікке айырбастап жіберген балаларын қайтарып алып кету мәселесін көтереді.
Осы мәселе жөнінде Шыңжаң үкіметі «Ресей қазақтары сатқан ұл, қыздарын қайта сатып алуы жөнінде» қаулы шығарып, «Олар бұрынғы сатып берілгендегі бағасы бойынша қайта сатып алуына болады», дейді. Шыңжаң үкіметінің «Ақсу аймағындағы Ресей қазақтарының қайта сатып алу әдістері» деген жеделхатында: «Қытайлық азаматтардың Ресей қазақтарының ұл-қыздарын сатып алуы – екі ел үкіметтері істеген іс емес, ол жөнінде ешқандай келісімшарт жасалмаған, сондықтан бұл түгел жеке адамдар арасындағы сауда сипатындағы істер. Алайда қазір оны қайта сатып алуға руқсат бердік және өте зор кеңшілік жасадық. Егер бұрынғы сатушы қазір болмаса, онда оны ресейлік қазақ туыстары сатып алуына болады. Тек Ресей ақсақалдары оған кепілдік берсе болғаны. Істі осылай шешіңдер», деп бұйырады. Осы бұйрық атқарылып, босқын қазақтар кезінде шыбын жанын сақтап қалу үшін сатып жіберген ұл-қыздарын қайта сатып алған соң, 1918 жылы үкімет тарапынан берілген қайырымдылық жол азықтарын талғажау етіп, еліне топ-тобымен қайта бастайды.
Бірақ алғаш қайтқан топ орыс әскерлерінің аяусыз қырғынына ұшырайды. Осы оқиға бойынша Шыңжаң губернаторы Қытайдың Сыртқы істер министрлігіне жолдаған жеделхатында: «Ресейге қайтқандар және ол жақтағы қырғыздар көрген, Ресей қазақтарынан 700-ден астам адам еліне қайтып бара жатып, Қаракөлдегі бір аялдамаға жеткенде орыс әскерлері олардың барлығын бір сайдың ішіне айдап апарып, мылтықтан оқ жаудырып қырып салған. Сондықтан Сыртқы істер министрлігі Ресей елшілігімен осы оқиға бойынша қатаң сөйлесуге тиісті», делінген.
Қашқар аймағының әкімі мен Ақсу аймағының әкімі бірлесіп жолдаған жеделхатында: «Ресейден Қытайға қашып келгендер өлсек те кері қайтпаймыз дегенде, біз оларды насихаттап, Ресей сендерге кеңшілік жасайды деп жүріп, оларды қайтуға әрең көндірген едік. Келген мәліметке қарағанда, олар өте аянышты жағдайға тап келіп, қырылған. Бұл – адамгершілікке жат әрекет. Қытайдан алғаш қайтқандардың бастары кесіліп жатса, мұндағылары қалай қайтады?! Ресей үкіметінің оларға кешірім жасадық деп, соңынан бұйрық беріп оларды аттырып тастағаны несі? Олардың мақсаты не сонда? Олардың бұл әрекеті Ресей үкіметіне сенімсіздік тудырып қана қоймастан, Қытай шенеуніктерінің айтқандарының бәрі өтірік деген пікір қалыптастырады. Қазір Ресейден қашып келгендер аштықтан ширығып тұр, олардың жанжал тудырмасына кім кепіл? Сондықтан Сыртқы істер министрлігі Ресей елшілігінен осы оқиға туралы жауап алуға тиісті», делінген.
Сонымен Қытай мен Ресейдің кеңес үкіметі арасында күрделі дипломатиялық келіссөз жүрді. Ақыры, тараптар келісімге келіп, екі жақ өкілдерінен құрылған комиссияның бақылауында босқын қазақтар 1918 жылы өз еліне қайтып оралды. Бірақ олар туралы нақты сандық мәлімет жоқ. 250 мыңнан астам босқынның қаншасы өлді, қаншасы сонда қалды, нақ басып айту қиын. Бірақ бір нәрсе анық, олардың ішінен біраз адам сондағы қазақтардың арасында қалып қойды. Олар, негізінен, сауатты адамдар болғандықтан, қытай қазақтарының білім беру және мәдениет саласында оқу-ағартумен шұғылданып, қытай қазақтарының әлеуметтік мәдени дамуына зор үлес қосқаны – дәлелденген ақиқат.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресейде болған дағдарыстың себебінен қазақ халқы арандап, босып кетіп, азып-тозып, қансырады. Бірақ түбегейлі жойылып кеткен жоқ, тек «бір өліп тірілді».
Нәбижан МҰҚАМЕТХАНҰЛЫ,
тарих ғылымдарының докторы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры,
Күлғазира БАЛТАБАЕВА,
тарих ғылымдарының кандидаты, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Түлектер қауымдастығының атқарушы директоры
