Малдың азығы адал болуы тиіс
Айталық, сүт өнімдерін алып қарайық. Діни қағидаға сүйенсек, халал сүт – бұл жеуге рұқсат етілген сүтқоректілерден алынған өнім. Ислам дініне сәйкес оның қатарына түйе, қой, ешкі және ірі қара малы жатады. Демек, әдеттегі түсінігіміздегі сүт өнімдерінің құрамында тыйым салынған компонент жоқ екені күмәнсіз. Тек экзотикалық сүт түрлерін есепке алмағанда, мысалы, есек пен талпақ танаудан алынатын сүт. Тарихқа көз жүгіртсек, шошқаны сауу күрделі шаруа болғандықтан одан сүт алу мүмкін емес болып көрінетін. Бірақ 2015 жылы голландиялық фермер Эрик Стенинк осы шошқаның сүтін саууды игеріп, одан ірімшік шығару ісін меңгеріп алды. Бұған дейін Сербияда есек сүтінен жасалған ірімшік әлемдегі ең экзотикалық ірімшік ретінде саналып келді. Бұл ретте халал сүт өнімдерін, оның ішінде ірімшікті өндіру мұқияттылықты талап ететін күрделі іс екенін айта кеткен орынды.
Қош, сонымен егер де ағайын-туыс немесе көршілеріңіз сиырды болмаса ешкіні сауып, бұл төлдермен бір қорада талпақ танаудың тұрмайтынына нық сенімді болсаңыз, онда аталған мал түрлерінен алынатын сүттің адалдығына уайымдамасаңыз болады, дейді мамандар.
Десе де қазіргі өнеркәсіптік өндірістің ауқымын ескерсек, бұл жазылмаған талап үнемі сақтала бермейді. Жоғарыда айтылғандай, халал ұғымының ауқымы кең және бұл стандартқа сай болу үшін қойылатын талаптарды қатаң ұстануға тура келеді. Бұл алуан түрлі өнімнен бөлек, шикізат, қызмет көрсету, басқа да салаларды қамтиды. Соған сәйкес сүттің халал болғанын қалайтын кәсіпкерлерге сауын сиырдың азығынан бастап, дайын өнімнің тасымалына, оны қаптау ісіне және дүкен сөрелері мен сауда орындарында дұрыс қойылуына дейін көңіл бөлу қажет. Яғни барлық кезеңде халал талаптары мүлтіксіз сақталып, орындалуы тиіс.
«Үстеліңіздегі сүттің халал болмай шығуы мүмкін екенінің бірнеше себебі бар. Алдымен малдың азығына тоқталайық. Ақуыздың көлемін арттыру үшін көптеген фермада сиырды ет пен сүйектен дайындалатын ұнмен азықтандырады. Көп жағдайда мұндай ұн түрлері өлген жануарлардың қаңқасынан (балық сирек қолданылады) жасалатынын ескеру қажет. Егер де жемшөп түрлері химиялық қосындылармен өсірілсе, оның да адал азық болмайтынын қаперіңізде ұстаған абзал. Аминопиралидтер және онымен байланысты гербицидтер улы болып келеді және бұлар тірі ағзада жинақталуы мүмкін. Гендік модификацияланған жемшөп қоспаларының да зияны аз емес. Тұтастай алғанда, халал өнімдерге органикалық өнім өндірісіне қойылатын талаптар да қолданылады», деді Ұлттық аккредиттеу орталығы әдістеме және стандарттау департаментінің жетекші маманы Нұрмат Шаршамасов.
Тұтынушылар қандай сүтті қалайды?
Екінші мәселе сүтті жинау мен тасымалдауға қатысты. Сөз басында айтылғандай, сүт өндіру барысында сауын сиыр мен шошқаның бір жерде тұруы халалдың нормаларына сәйкес құпталмайды. Сол секілді ірі қараны бұрын талпақ танау азықтанған жайылымды жерлерге жіберуге тағы болмайды. Торай өсіріп, оған азық берген шаруалардың да Зеңгі баба төлін сауып, жемшөп беру жұмыстарына қатыспағаны жөн.
«Сүт өндірісінің өнеркәсіптік ауқымын алып қарасақ, осы саладағы компаниялар сүтті көбіне жекеменшік фермалардан, атап айтқанда қосалқы шаруа қожалықтарынан сатып алады. Егер де олардың кем дегенде біреуі жоғарыда аталған талаптарды ескермесе, онда сүттің барлық партиясы жарамсыз күйде қалуы да ғажап емес.
Үшінші мәселе қоспаларға қатысты. Мысалы, қандай сүтті қалар едіңіз, қаймағы алынбаған ба, әлде стандартқа сәйкес дайындалған сүтті ме? Көп жағдайда дүкен сөрелерінде екінші санаттағы өнім түрі тұрады. Нормалау – сүтті өңдеу арқылы оның майлылығын азайтатын немесе керісінше арттыратын процесс. Енді мынаны қараңыз, кейбір жосықсыз өндірушілер сүт майын өсімдік майларына алмастырып жатады және мұндай оқиға аз емес. Өндіру технологиясына байланысты өсімдік майларының өзінде зиянды компоненттер болмауы мүмкін. Бірақ сүттің «сұйылтылғаны» жөнінде тұтынушы хабарсыз болса, бұл сатып алушыны алдаумен тең. Ал дін қағидасына сүйенсек, мұның өзі халал талаптарына қайшы екенін естен шығармаған абзал», деді Сауда және интеграция министрлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің мамандары.
Құрамындағы қоспаларды білген дұрыс
Аталған ведомствоның қоғаммен байланыс басқармасы берген мәліметке сүйенсек, өндірушілер сүттің «пайдалы компоненттермен» (көп жағдайда мұндай қосындылар жасанды болуы мүмкін), сондай-ақ күмәнді немесе халал стандартына сай келмейтін тағамдық қоспалар және ингредиенттермен құнарлылығын арттыра бастаған. Мәселен, Омега-3 май қышқылына тоқталсақ, оны балық немесе өсімдік майларынан өндіру халал саналса, крильді теңіз өнімдеріне (ұсақ теңіз планктонды шаян тәрізді жәндіктердің жалпы атауы) байланысты дәл бұлай айтуға келмейді.
«Нақты айтқанда, сүттің пакетінде «бұл өнімнің құрамында Омега-3 дәрумені бар» деп көрсетілуі мүмкін. Десе де оның қайдан және қандай жолмен алынғаны туралы мәліметті өндірушілер жазбай кетуі немесе жасыруына таңғалуға болмайды. Бұл сүтті коктейльдерді дайындау барысында пайдаланылатын бояғыштар, дәмдеуіштер мен түрлі дәмді қоспаларға байланысты да айтылған. Неге десеңіз, осы қоспалардың тең жартысы халал емес тағам болуы мүмкін. Айталық, кошенильден (жартылай қанатты жәндіктердің бірнеше түрінің жалпы атауы, ол Кармин қызыл бояғышын алу үшін қолданылады) дайындалатын қоспа.
Қаптау ісі мұқияттылықты қажет етеді
Төртіншіден, өнімді қаптау мен оның сауда нүктелеріндегі орналастырылуы да – маңызды мәселе. Халал сүттің қаптамасына «Кеден одағының техникалық регламенті 005/2011» нормаларында сипатталған тұтастай тамақ өнімдерінің қаптамасына қойылатын жалпыға ортақ талаптар қолданылады. Тек оның бір айырмашылығы, халал өнімдерін тазалау немесе техникалық қызмет көрсету кезінде сүт құятын қондырғы құрамында зиянды (арам қоспалар) майлы материалдары бар, сондай-ақ жууға арналған құралдармен жанаспауы тиіс. Дүкен сөрелерінде халал өнімдері басқа сауда өнімдерінен бөлек тұруы қажет», деді Н.Шаршамасов.
Елімізде халал сүт нарығы енді ғана дамып келе жатыр. Десек те оның өндірісінен түсетін табыс күнделікті сатып алатын сүттен де төмен екенін ұмытуға болмайды. Тұтынушылар өнімдердің өндірісін ажырата білмеуі, діннің талаптарына сүйенбеуі, сондай-ақ осы нарықтағы бәсекелестік халал өнім түрлерінің бағасын көтеруге мүмкіндік бермей отыр.
Егер де қарапайым тұтынушы өнімдердің айырмашылығын сезбесе, онда «Халал» белгісін енгізудің не қажеті бар деген сауал туындайды? Сарапшылардың пікіріне сәйкес маркетингтік стратегияны алып тастасақ, онда сүт өнімдерін ішкі нарықта «Халал» белгісімен сертификаттауды компаниялардың азаматтық ұстанымы ретінде бағалауға болады. Сүт өндірушілер мұндай қосымша шығынға тұтынушыларға адал әрі жоғары сапалы өнім түрлерін ұсынып, клиенттік аудиторияны кеңейту үшін барады», деді мамандар. «Халал» ұғымы бұрынғыдай тек қана діни ағымдағы түсінік болудан қалған. Қазір бұл «дұрыс тамақтанудың» синонимі ретінде қарастырылады және осы өнім мен қызмет түрлеріне жүгінетін өзге дін өкілдерінің қатары да жыл санап көбейіп келеді.