Өйткені нағыз әдебиет құлдықтың пердесін жұлып тастап, өтірік идеологияның күлін көкке ұшырады, пенде баласының надандығы туғызған кедергілерді бұзып-жарып, адамға азаттықтың рухын сыйлайды.
Қолдан ашаршылық ұйымдастырып, жұртты қынадай қырып, айуандықтан да асып түсетін жазалаулардың сорақы түрлерін ойлап тапқан қатыгез Сталин де халықты құлдықта ұстаған кеңестік идеологияға төнетін қауіптің әдебиет жақтан келерінен қатты күдіктенді. Нағыз сөздің өзегінде тоталитарлық жүйеге қарсы атылатын оқтың жататынын сезген тиран ақындық мінезі, азаматтық ұстанымы, ең бастысы таланты бар қаламгерлерді құрметтейтін түр танытып, олардың көзіне өнерді түсіне алатын жақсы басшы болып көрінуге тырысты. Ең қызығы, диктатор алдына түсіп, құрақ ұшатын жағымпаздарды, жеке басына табынып, сөзден сарай соққан жалпақшешейлерді емес, ақылды ойын батыл жеткізуден қаймықпайтын, жүрегінде қайраты бар шығармашылық адамдарын өзінің жағына қаратып алуға зор мән берді.
Жазушы Булгаков пен тиран Сталиннің арасындағы «достық» қарым-қатынастың алғашқы кірпіші өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының аяғында қалана бастағаны тарихтан мәлім. Екеуінің бір-бірімен жақынырақ танысуына 1926 жылы ОГПУ қызметкерлерінің қаламгер пәтерінің астан-кестеңін шығарып тінту жүргізіп, «Иттің жүрегі» повесінің қолжазбасы мен күнделігін тәркілеуі себеп болды. «Іштен шыққан шұбар жылан» болғандықтан, қандай қаламгер ұзақ жылдар бойы толғатып туғызған туындысынан тірідей айырылғысы келеді дейсің. Басқа біреу болса, кеңестік билікті аяусыз масқаралаған шығармасын қайтарып алуға әрекет етпек түгіл, адасқанын мойындап, ант-су ішіп, аман қалғаны үшін қаһарынан қар жауған қызыл империяның аяғына жығылып, кешірім сұрар еді-ау. Булгаков болса күнәсін мойындамақ түгіл, керісінше жоғары жаққа қайта-қайта шағымданып, ақыр соңында ресми билік повестің қолжазбасын да, күнделігін де оған қайтарып беруге мәжбүр болды. Иә, бұл кеңестік билікпен текетіреске түскен суреткердің алғашқы және ең ақырғы жеңісі еді. Бірақ байғұс Булгаков осыдан кейінгі «айқастардың» бәрінде де рухының қорланып, үнемі биліктің мазағына ұшырап, Сталиннің қолындағы қуыршаққа айналатынын қайдан білсін.
Биліктің, әсіресе жендетке айналған зорлықшыл тиранияның айдаған жағына жүргісі келмей, азуын көрсетіп, айбат шеккен жазушыны аяғанын қашан көріп едіңіз, қымбатты оқушым. Жазушыға деген қандай ұйып қалған өшпенділігін жүрегінде сақтап жүрген Сталин 1928 жылдың ақпанында «Красная звезда» газетінің редакторы Феликс Яковлевич Конға жазған хатында Булгаковтың «Қашу» пьесасына «антикеңестік құбылыс» деген баға береді. Диктатордың аузынан шыққан әр сөзге мән беріп, оны басшылыққа алып отырған ресми билік осыдан кейін жазушының театр сахнасында қойылып жатқан пьесаларының бәрін репертуардан алып тастап, туындыларын басуға қатаң тыйым салды. «Байтал тұрмақ бас қайғы» болып, күнін көре алмай қалған қаламгерге бұдан өткен қандай азап пен қорлық болуы мүмкін? Айтыңызшы қандай? Тиранның шығарған қорқынышты үкімі құлақтарына жеткенде, дос түгіл дұшпандары да Булгаковтан теріс айналып кетті. Кімге мұңын шағарын білмеген жазушыға бұралқы иттей қыңсылап, аштан өлуден басқа амал қалмады.
Мейлі ғой, егер ойыңа алған ісіңді табысты аяқтап, қиялыңның бесігін тербеген шығармаларыңды жазып үлгерсең, өлім де соншалықты қорқынышты құбыжықтай көрінбес еді-ау. Бәрінен бұрын, жазатайым көз жұмса, махаббат үшін бұрынғы күйеуі сыйлаған жақсы өмірін мансұқ етіп, жазушының құшағына құлаған және оның бойындағы талантына кәміл сеніп, барлық әйелдің арманы болып табылатын барақат тіршілігінен бас тартқан жұбайы Елена Сергеевнаның жағдайының нешік болатынын ойласа, екі дүниеден де безіп кеткісі келеді. Қайтпек керек? Тығырықтан шығудың бір-ақ амалы қалды, ол – нағыз жазушы болу жолында көрген бейнетін тәптіштеп баяндап, ақындық тағдыры ашса алақанында, жұмса жұдырығында тұрған Сталинге хат жазу. Дегенмен миллиондардың өмірін отқа тастайтын ағаштай пешке лақтырған жауыз жазушының жанайқайына құлақ аса қояр ма екен? Тәуекел! Басын жоғалтқан пенде шашын жоқтап жыламайды.
Жан дүниесі күйзеліп, қаламын қанды жасына малып отырып жазған, көрген қорлығы, шеккен азабы сипатталған аянышты хат Сталинге жолданды. «Шетелге қуып жіберуге ықпал етуіңізді сұраймын» деген жалынышты тілекті айтуға дейін барған Булгаковтың қандай күйге ұшырағанын көз алдыңа елестетудің өзі аянышты. Мұндай тілекті, тіпті тілектен гөрі кекесінге ұқсайтын сөздерді, анау-мынау емес, тиранның бетіне басып айтып салу өмірін өлім бәйгесіне тіккенмен пара-пар ақымақтық емей немене.
Сынаптай сырғып күн артынан күн өтті. Жоғары жақтан жауап болмады. Әлде, Сталин жазушының хатын оқып шығуға уақыт таба алмады ма? Жо-жоқ. Мүмкін емес. «Турбиндердің күндері» пьесасын он алты рет көру үшін театрға баруға уақыт тапқан залымның жазушының бір жапырақ арызымен танысып шығуға мұршасы болмағанына кім сенеді? Ендеше, ұзаққа созылған үнсіздіктің артында бір үлкен гәп бар. Ол не гәп?
Жарты жылға созылып, жанын қажаған үнсіздіктің бітпейтін сыңайына көзі жеткен Булгаков енді 1930 жылдың наурызында үкіметке хат жазды.
11 бөлімнен тұратын кезекті хатты толық аудармай-ақ, мазмұнын ғана баяндап, әңгімемізге қатысты кей тұстарын ғана тәржімалап берейік (хаттың толық мәтінімен танысқысы келгендер оны мына сілтемеден оқи алады: http://www.kulichki.com/inkwell/text/hudlit/ruslit/bulg/bulgakov.htm).
Үкіметке жолдаған хатында да Булгаков жазған туындыларын баспайтын, пьесаларын қоймайтын, ешбір мекеме жұмысқа да алмайтын елде өмір сүрудің мүмкін емес екенін тілге тиек етеді. Хатының соңын тағы да «Шұғыл түрде КСРО-дан кетіп қалуға рұқсат берулеріңізді сұраймын» деп аяқтайды.
Булгаковтың батылдығы таңғалдырады. Ол ештеңені жасырмай, ойын ашық айтты. Тіпті өзін коммунистерге бүйрегі бұрып тұрған жазушы ретінде көрсетуге тырыспайды да. Күлбілтелемей немесе түлкібұлаңға да салмай кеңестік режімді қолдамайтынын да анық жеткізеді. Коммунистік пьеса жаза алмайтынын да жасырмайды. Булгаковтың бойындағы зиялылық қасиет оған осының бәрін істеуге кедергісін келтіріп тұр. Ол биліктің құлақкесті құлы болудан бас тартып, тәуелсіздігін сақтап қалғысы келеді.
Екінші хат та жолданды. Сынаптай сырғыған көңілсіз күндер де жылжып өтіп жатты. Жауап болмағанына қапаланған Булгаковтың өміріндегі ең азапты күндер басталды. Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырылды, ішкені ірің, жегені желім болды. Уайымнан жаны жүдеп, қайғыдан жүрегі қарайып кетті. Мүмкін, қабағынан қар жауған, қаһарлы билікке айбат шегіп, мінез көрсетудің керегі жоқ па еді? Жеке адам түгіл, тұтас қоғамның қабырғасын қақыратып жіберген зұлым билікке сес көрсететіндей кім еді ол соншама? Жо, жоқ, біз қателесіппіз, адам төзгісіз қорлық пен азапқа шыдаған жазушының әлі де мына жалғаннан көретін жарығы бар екен. Бірнеше айдан соң, шайтан үміттің соңғы тірегі сынғандай болғанда күтпеген жерден Булгаковтың пәтеріндегі телефон таяқ жеген баладай шырылдап қоя берді. Хабарласып тұрған анау-мынау емес, пролетариат көсемі Иосиф Виссарионович Сталиннің өзі екен. Төбесінен жай түскендей болып, есеңгіреп қала жаздаған Булгаков мұндайды мүлде күтпеген. Сенерін де, сенбесін де білмеген ол әлі де көңіліндегі тарқай қоймаған күдіктен арыла алмай телефон тұтқасына желімдей жабыса түсті. Жо-жо-жоқ, жалғыз ол ғана емес, миллиондаған адамның барлығына да жақсы мәлім – тиранның дауысын жазушы жазбай таныды. Сталин алған беттен бастырмалатып, Булгаковты тақымдай ала жөнелді. «Сіздің елден кеткіңіз келіп жүр ме? Немене, біз сізді қатты шаршатып жібердік пе?» деген сауалды төтесінен қойып, оны әбден сасқалақтатып тастады. Не айтарын білмей абдырап қалған Булгаков орыс жазушысының Ресейде тұруы керек екені туралы ойын жеткізіп, Көркем театрда істегісі келгенімен, ешкім де оны жұмысқа алмай жатқанын хабарлап, мұңын шақты. Сталин болса: «Сіз тағы да оларға өтініш беріп көріңіз. Олар келіседі деген ойдамын. Бізге кездесіп, сөйлесу керек еді», деп жауап береді. Булгаков та «Иә, иә, Иосиф Виссарионович! Менің сізбен міндетті түрде әңгімелесуім керек» деп алғысын жаудырады. «Дұрыс айтасыз. Уақыт тауып әңгімелессек жақсы болар еді», деп Сталин әңгімесін түйіндеп, телефон тұтқасын қоя салады.
Ертеңіне таң атпастан Булгаковқа Мәскеудің Көркем академиялық театрынан хабарласып, оны жұмысқа шақырады. Бірақ шын мәнісінде диктатор Сталиннің бұл әрекетінің артында танымал қаламгерді қорлап, оған өмірлік «тағылым» болатындай сабақ беруді көздеген жымысқы саясат жатты. Диктатор бір жағынан Булгаковқа шығармашылық адамымен мәдениетті диалог жүргізіп, суреткерді түсіне алатын тұлға екенін көрсеткісі келетін түр танытқандай болады.
Жалпы, Булгаковтың ресми билікке деген көзқарасын жасырмай, оны ашық білдірген санаулы қаламгердің бірі болғанын айта кеткеніміз абзал. Мысалы, ол үкіметке жазған хатында өзін коммунистерге жаны ашитын жазушы ретінде көрсетуге тырыспайды. Тіпті хатта өзінің ырыққа көнгісі келмейтін қиқар мінезі үшін ақталғысы келген бір ауыз сөз жоқ. Коммунистік шығарма жаза алмайтын жазушы екенін де ашық мойындайды. Міне, осындай турашылдығы үшін оны Сталин ұнатқан болуы керек. Айталық, Булгаковтың «Турбиндердің күндері» пьесасын диктатор он алты рет тамашалап, социалистік реализмнің талабына жауап бермейтін туынды болғанына қарамастан жоғары бағалады. Диктатор кеңестік шығарма жаздыртуға Булгаковты көндіре алмайтынын сезіп, енді қандай жолмен болса да оның рухын қорлап, сағын сындырудың амалын қарастыра бастады. Қанішер тиранның әйгілі қаламгерге телефон шалып, оны үміттендіріп қоюы көзбояушылық әрекет қана болатын. Әйтпесе, осы оқиғадан кейін Сталиннің ниет танытып Булгаковпен кездесіп әңгімелеспек түгіл, бір рет те жазушыға телефон шалмай қойғанын қалай түсінеміз? Ал Булгаков диктатордың көмегімен болса да жұмысқа тұрғанымен, бірде-бір шығармасын газет-журналдар баспай қойды. Өзіне байланысты орын алып жатқан жағдайлардың бәріне де Сталиннің қатысы жоқ екеніне сенімді болған қаламгер өмірінің соңына дейін Сталинмен кездесіп, шерін тарқатып әңгімелесуді армандап өтті. Шарасы таусылған Булгаков 1931 жылы пролетариат көсеміне тағы да хат жазды. «Сіздің менің бірінші оқырманым болғаныңызды қалар едім», деп жалынады осы жолғы жазған хатында Булгаков.
Жалпы, Ресей тарихында патшаның ықылас танытып, ақынның бірінші оқырманы болуы соншалықты шетін оқиға емес. Мысалы, 1826 жылдан кейін Ресей патшасы І Николайдың орыстың ұлы ақыны Пушкиннің бірінші оқырманы әрі цензоры болғаны мәлім. Булгаков жазған хатында патша мен ақын арасында болған осындай жүйені қалпына келтіріп, оны қайта енгізуді ұсынады. Сталин өзіне көрсетілген «мәртебелі» құрметтен бас тартады. Жазушының зұлым билікпен қалай асқақ сөйлескенін көрсету үшін осы хаттың әңгімемізге тікелей қатысы бар тұсын аударып бергенді артық көрмедік. «Ресейлік сөз өнерінің алып алаңында мен жалғыз қалған әдеби қасқырға айналдым. Маған жүнімді бояп тастауға кеңес берілді. Мағынасыз кеңес. Боялған қасқыр ма, жүні қырқылған қасқыр ма, ол бәрібір қанден бола алмайды. Маған қасқырға қарағандай көзқарас қалыптасып отыр. Бірнеше жыл бойы мені әдеби жабайылықтың ережесі бойынша сынап, сырты қоршалған аулада қудалап келеді. Менің ешкімге деген өшпенділігім жоқ, бірақ мен қатты шаршадым. Аң да шаршайды емес пе. Енді, міне, сол аң өзінің қасқыр емес, әдебиетші екенін мәлімдеді. Өзінің қызметінен бас тартты. Үндемей қойды. Бұл дегеніміз турасын айтқанда рухсыздық. Үндемей қоятын жазушы болмайды. Егер үндемей қойса, ол нағыз жазушы емес. Нағыз жазушының үндемей қойғаны – өлгені» (хаттың толық мәтінін мына сілтемеден оқуға болады: http://www.famhist.ru/famhist/sarn_st_po/001f5941.htm).
Өкінішке қарай, мінез көрсетіп, азаматтық ұстанымын білдіріп, батылдық танытқан қаламгер хатының соңында мүләйімсіп «Иосиф Виссарионович, менің жазушы ретіндегі ұлы арманым – сіздің қабылдауыңызға кіру. 1930 жылдың сәуіріндегі телефон арқылы болған әңгімеңіз менің есімде қайталанбас ізін қалдырды» деп, диктатордың қолын сүйгендей кейіпке түседі. Ресми жауап берілмесе де бұл хат Сталиннің қолына тиген болуы ықтимал. Себебі осыдан кейін Булгаков пьесаларының қайтадан театр сахнасында қойылуына жол ашылды. Солай бола тұрғанымен, Сталин мен Булгаковтың арасындағы жақсы қарым-қатынас кейіннен қайтадан нашарлап кеткені аян. Дегенмен тиран мен жазушының бір-бірімен қарым-қатынасы о бастан жақсы болды деп айту қиын. Олардың бір-біріне деген «ілтипатын» мысық пен тышқанның ойынына ұқсатуға болады. Әрине, қалыптасқан жағдайда кімнің мысық, кімнің тышқан екені айтпаса да түсінікті. Өзінің кім екенін жақсы білетін Булгаковқа ақылды тышқан болуы керек еді. Ол болса әпенделік танытып, Сталиннің ресми жауабын күтпей жатып, шетелге кетудің қамын ойластырып, құжаттарын реттеуге кірісе жөнелді. Булгаковқа талай «жақсылық» жасаған Сталин жазушының кезекті «еркелігін» кешіре алмады.
Сталиннің шетелге кетуіне рұқсат беретініне сенімді болған жазушы ең алдымен тиранға арнап жазған «Шебер мен Маргарита» романының алғашқы нұсқасын өртеп жібереді. Зұлым тиранды ақтап алуға тырысқан мұндай туындыны ол өзімен бірге шетелге әкеткісі келмеді. Алайда тиранның сеніміне кірдім деп ойлаған Булгаков оңбай қателесті.
1934 жылы шетелге қоныс аударғысы келген жазушы жұртқа күлкі болып, мазаққа ұшырады. Ең алдымен әкімшіліктен ресми шенеунік телефон шалып, шетелге кетуі үшін олардың Москеңеске келіп, тиесілі құжаттарды толтыруын өтінеді. Бақыттан бастары айналған Булгаков пен жұбайы Москеңеске қарай құстай ұшады. Бір-бірімен әзілдесіп, анкетаны толтырып болғанда шенеунік жұмыс күнінің аяқталғанын хабарлап, ертең келулерін сұрайды. Ертеңіне де, арғы күні, одан кейін де бірнеше мәрте осы оқиға қайталанады. Жүні жығылып, әбден үміті үзілген кезде ғана олардың шетелге шығуына рұқсат берілмегені туралы ресми жауап келеді. Әлі де Сталиннің мейірімінен дәмеленген Булгаков болған жағдайдың барлығын тәптіштеп түсіндіріп, қайтадан тиранға хат жазады. Сталин ол хатқа жауап бермейді. Содан бері жазушы мен тиранның арасында болған «жақсы» қарым-қатынас алты жыл бойы үзіліп қалды.
1939 жылдың көктемінде «Иван Сусанин» қойылымының ашылу салтанатын тамашалауға келген Сталинді жазушының көзі алыстан шалады. Қаламгерді қайтадан сайтан иектей бастады. Енді Булгаков тиранның көңілінен шығу үшін ол туралы «Батум» деген пьеса жазбаққа бел буды. Жағымды жаңалықты естіген барлық театр атақты прозаиктің пьесасын қоюға ниет білдіріп, қатты құлшыныс танытты. Ресейдің ірі қалаларындағы театрлардың бәрі ұмытып кеткен жазушысын қайтадан естеріне түсіріп, оған үсті-үстіне телефон шалып, пьесаны сахналауға ниет танытып, «Батумды» репертуарға да енгізіп, бірнеше келісім де жасалып қойылады. 1939 жыл – пролетариат көсемі Сталиннің алпыс жылдығы. Әрине, елдегі театрлардың бәрі де Булгаковтың пьесасын қойып, жақсы жағынан тиранға көрініп қалуды көздейді.
Қош, сонымен тамызда қойылымды сахналайтын режиссерлер мен актерлердің шығармашылық тобы пьесадағы оқиғалар орын алатын жерлерді көздерімен көріп қайту үшін Грузияға аттанады. Серпухова стансасына жеткенде олардың купесіне пошташы әйел кіріп, пьесаны қоюдың қажеттілігі тумай қалғаны туралы жоғары жақтан жіберілген телеграмманы жазушыға табыс етеді. «Құмырсқа, әліңді біл» дегендей болған Сталин жазушыдан өшін алып, оны достарының алдында мазақ етті. Шарасыздықтан не істерін білмей, жыларман бола жаздаған Булгаков: «Люся, ол мені өлім жазасына кесті», дейді әйеліне қарап.
Атақты жазушы пьесасының қойылуына Сталиннің неге құлық танытпағаны туралы мәліметтерді іздестіргенімізбен, осыған байланысты қандай да бір нақты деректерді таба алмадық. Тек белгілі режиссер Немирович-Данченкомен әңгімелескенде пролетариат көсемі «пьеса жақсы жазылған, бірақ қоюдың қажеті жоқ» деген көрінеді. Менің ойымша, бастапқыда мінез көрсеткен қаламгердің кейіннен жүні жығылып, қалай сағының сынғанын көргенде тиран одан түңіліп кеткен сияқты. Бәлкім, жазушы Сталинге қайта-қайта жалынып-жалпайып хат жазбағанда, мазақ болып, қорлануға дейін бармағанда, ол оны көбірек құрметтер ме еді? Кім білсін? Шындығында да бұрын жазушы әдебиеттің нағыз қасқыры болды. Зұлым заман мен тағдыр тауқыметі оның рухын сындырып, қанденге айналдырды. Ал Сталин еш уақытта да құлдық ұруға дайын тұратын қандендерді жақсы көрген жоқ. Өйткені оның өзі де айдаһар уақыттың қанды ауыз қасқыры болатын.
Соңғы демі таусылғанға дейін тираннан жақсылық дәметкен Булгаковтың «Шебер мен Маргарита» романын миллиондаған адамдардың қанын судай ағызған қанішер тиранға арнап жазғанына менің еш күмәнім жоқ. Жазушы бұл туындыны 18 жылдан астам уақыт жазды деген сөздер шындыққа сәйкес келмейді. Романның жаңа нұсқасын ол өмірінің соңғы жылында жылдам жазып шықты. Өз басым атақты шығарманың өте талантты жазылғанын мойындағаныммен, идеялық тұжырымдамасын үзілді-кесілді қабылдай алмаймын. «Шебер мен Маргарита» туындысының жазушы өртеп жіберген алғашқы нұсқасының қандай болғанынан әрине біз бейхабармыз. Бірақ екінші нұсқасының тез жазылғанына қарағанда, оның біз оқып жүрген романнан айырмашылығы шамалы болды деген ойдамын.
Дей тұрсақ та, кезекті тақырыптың шымылдығын ашпас бұрын, Сталинге өлердей сеніп, қамқорлығынан үміттенген Булгаков өмірінің ақыры қалай болғанына қысқаша тоқтала кетейін. Соңғы оқиғадан кейін жазушының жүйкесі сыр беріп, күйзеліске ұшырап, қатты сырқаттанып қалады. Алайда соңғы романын жазу үшін жазушы барлық күш-жігерін салады. Бірақ жоқшылықтан қиналып, уайым жанын кемірген Булгаковтың денсаулығы күннен-күнге нашарлай берді. Мәскеу Көркем академиялық театрының актерлері Булгаковтың емделуі үшін Италияға баруына рұқсат беруін сұрап, жоғары жаққа хат та жазды. Бірақ билік Булгаковқа аяушылық жасамай қойды. Қайтыс боларының алдында оған Жазушылар одағының хатшысы Александр Фадеев келіп кетеді. Сырқаты қатты титықтатып, жүдеп-жадап шаршаған, көзі де көрмей зағип болып қалған жазушының бөлмесінен Одақ хатшысы шыққаннан кейін Булгаков әйелін шақырып алып: «Екінші рет келсе, бұл адамды үйге кіргізуші болма», деп бұйырады. Орыстың талантты қаламгері Михаил Афанасьевич Булгаков 1940 жылдың 10 наурызында дүние салды. Сол күні олардың үйіне белгісіз біреу Сталиннің қабылдау бөлмесінен телефон шалып, жазушының қайтыс болғанын анықтағаннан кейін кім екенін де айтпастан телефон тұтқасын қоя салыпты.
Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ
