Жария-құқықтық даулар ісіне маманданған судьялар әкімшіліктік әділет орната алады

Президент тапсырмасынан кейін заң жобасын дайындау үшін Жоғарғы Сот пен Әділет министрлігі бірлесіп, жария-құқықтық дау­ларда үздік нәтижелерге қол жеткізген елдер­дің тәжірибелерін сараптап, әкімшілік әді­лет институтының ықпалын зерделеген еді.

Осы мәселеде ғалымдар, заңгерлер мен құзырлы орын өкілдері «әкімшілік процесті Азаматтық процестік кодекс шеңберінде де реттеуге болады» деген пікірлерін білдірді. Бұл заңнама Қазақстанда әкімшілік әділет институтының қалыптасып, жария-құқықтық даулардағы қарапайым азаматтар құқығының мінсіз қорғалуына, мемлекеттік органдар мен жеке тұлғалар арасында туындайтын даудағы теңсіздікті жоюға мүмкіндік беруі тиіс. Бүгінде 81 мемлекет пен Еуроодақ құрамына кіретін Гаага конвенциясындағы әкімшілік әділет орнығып, дамыған елдер тәжі­рибесі әкімшілік әділеттің мемлекеттік қыз­меттегі жауапсыздықты, шалағайлықты жойып, азаматтармен қарым-қатынасты жан­дандыруға көмектескенін көрсетіп отыр.

Сонымен бірге әкімшілік әділет салтанат құрған елдерде азаматтар мемлекеттік орган­дармен соттасуға, кемшілігін көрсетуге қо­рықпайды. Өйткені заң мұндай дауларда қарапайым азаматтардың мүддесін жоғары қояды. Ендеше, әлемнің озық отыз елінің қатарына қосылуды мұрат еткен біздің елі­міздің де жария-құқықтық дауларды сапалы реттеуден сырт қалмағаны жөн. Осындай үлкен еңбекпен жасалып, қоғамның қызу тал­қысынан өткен Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекске биыл Президентіміз қол қойды.

Бұл – қуана құптарлық қадам. Осы кодекс­ке сүйенсек, еліміздің ең қымбат қазынасы болып саналатын адам өміріне жете мән берілетіні анық. Нәтижесінде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жақсара түсетін болады. Сонда сот залынан тараптар еш күдіксіз шешімдер мен үкім­дер әділдігіне разы болып шығатыны хақ. Екін­шіден, Ата Заңымызда сот төрелігін тек сот қана кәсіби тұрғыда жүзеге асыратыны анық жа­зылған. Кәсіби болатыны сол – белгілі бір сала бойынша жіктеп жазылған заңнама адам құ­қығын қорғауда мүмкіндіктерді молынан ашады.

Жалпы ұғым бойынша құқықтық мәдениет дегеніміз – заңнаманы білу, сыйлау, құрметтеу болып саналады. Мемлекеттік қызметшілер компьютерлік тест тапсырғанда тоғыз заң бойынша сыналып, заңнаманы жетік біле­тіндер санатына кірер. Бірақ сол заңды сый­лау мен құрметтеу ше?! Енді сотта Әкім­шілік рәсімдік-процестік кодекс бойын­ша қандай да бір іс қаралатындықтан, полиция­мыздағы анықтаушыдан бастап тергеушілер, сондай-ақ прокурор, адвокат – бәрі-бәрі салық төлеуші есебінен жеп отырған нанын ақтау үшін кодексті жіктеп оқып, өзгелерге ұғындырары анық. Бұрын мұндай мүмкіндік болмағандықтан, мемлекеттік орган әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағымданған 100 арыздың 85-і бойынша заңды тұлғалар жеңіске жетіп, тек 15 жағдайда ғана жеке тұлғалар ба­сым­дыққа ие болатын. Мұндай келеңсіз статистика азаматтардың соттарға сенімін азайтып, сотқа жүгіну ынтасын төмендеткені сөзсіз.

Осы жерде баса айтатын жайт – ел сені­міне кіру үшін заңнама мен сол заңды іс жү­зіне асыратын кәсіби судьяның атқаратын рөлі зор. «Енді қазақстандықтар құқығы Гаага шең­берінде қорғалады» деп биік мінберден жарияланды. Сондықтан Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс қабылданып, жария-құ­қықтық дауларды шешуге маманданған арнайы соттардың құрылуы көпшілік күткен игі бастама десек болады. Биылғы жылдың шіл­де айында қолданысқа енгізу жоспарланып отырған жаңа заңнамада осыған дейін айтыл­ған пікір, ұсыныстың бәрі ескерілген.

Шындығында, заманауи құжат, жаңа заң деп бағаланған Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекске үлкен міндет артылып отыр. Он­дағы ұстанымға сай алдағы уақытта әкім­шілік процестегі судьяның рөліне ерекше ба­сымдық берілген. Әкімшілік процестегі судья – белсенді, іске қатысты өз пікірін айта алады. Қосымша деректер мен қажетті анық­тамаларға сұраныс жасауға құқылы. Осы арқылы судья төрелікке жүгініп отырған қос тараптың мәселесіне сырт қарамай, әділдіктің салтанат құруына белсене араласып, жол көрсетіп, жіберілген кемшіліктерді жоюға, тура төреліктің шығуына, Қазақстан Республикасының Конституциясында кепіл­дік берілгендей азаматтар құқығының мінсіз қор­ғалуына ықпал етеді.

1 шілдеден бастап республикамызда мемлекеттік органдар әрекетіне немесе әрекетсіздігіне көңілі толмаған жеке және заңды тұлғалар өз құқығын арнайы құрылған әкімшілік соттар алаңында қорғай алады. Қазіргі кезде елімізде 21 соттың кедергісіз жұ­мыс бастауына қолайлы жағдай жасалып отыр. Қазақстандағы 14 облыс, 3 ірі қаламен бірге жүктемесі жоғары Семей, Жезқазған, Екібастұз және Қаскелең қалаларында әкім­шілік соттар қызметін ұйымдастыруға қызу дайындық жүргізіліп жатыр. Бұл соттарды елімізде қызмет етіп келе жатқан мамандандырылған ауданаралық әкімшілік соттармен шатастыруға болмайды. Олардың қарайтын істері бөлек, яғни, бұрынғыдай әкім­шілік құқық бұзушылыққа қатысты істерге төрелік жасайды.

Ал жаңа соттар Әкімшілік рәсімдік-про­цестік кодекс шеңберінде әрекет етіп, жария-құқықтық дауларды шешуге маманданады. Мұн­дағы судьялар саны да әр аймақтың жүктемесінің көлеміне қарай әртүрлі болады. Бүгінде әкімшілік соттардың материалдық-техникалық жағдайы ғана емес, онда қызмет ететін судьялардың біліктілігін көтеруде де іргелі іс-шаралар қолға алынып жатыр. Себебі жаңа сот өзіне жүктелген міндетті жоға­ры деңгейде атқаруы үшін судьялардың да қабілет-қарымы жоғары болуы керек. Сон­дықтан іріктеу кезінде тәжірибелі, білікті су­дьяларға таңдау жасалатыны түсінікті.

Өмір бір орнында тұрмайды. Сот саласы да заман көшінен қалмай ілгерілеп келеді. Мұндағы әрбір бастама, реформаның артында ел қауіпсіздігін сақтап, әділ төрелікті қамтамасыз ету, азаматтар құқығын жан-жақты қорғау міндеті тұр. Осындай ізгі ниетті көздеп отырған жаңа соттар да халықтың көңілінен шығып, әкімшілік әділеттің нығаюына серпін береді деп үміттенеміз.

Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекстің тағы бір ерекшелігі – жария-құқықтық дау­ларды оңтайлы реттеуде. Заңнамада мем­лекеттік құрылымдар мен қарапайым аза­маттар арасындағы дауды шешудегі тең­сіздікті жоюдың барлық мүмкіндігі қарас­т­ырылғандығын ерекше атап айтқан жөн. Өйткені азаматтардың барлығы құқықтық тұрғыдан жан-жақты сауатты бола бермейді. Олардың өз құқығын қорғауына, мемлекеттік қызметтің қателігін көрсетуіне сауатының аздығы, өзіне деген сенімінің төмендігі көп кедергі келтіреді. Соған орай енді тараптарға заңнамадағы барлық қарама-қайшылықтар мен дүдәмал тұстар азаматтардың мүдделерін ескере отырып, түсіндіріледі. Сонымен қатар жаңа заңдағы тетіктер халықтың өзіне деген сенімін де нығайтады деген ойдамыз. Өйткені кодексте азаматтардың сотқа жүгіну мүмкіндіктерін жеңілдетуге, құқықтық тұр­ғыдан қорғану тетіктерін кеңейтуге, қара­пайым халықтың мемлекеттік органдар ал­дын­дағы әлеуетін көтеруге барынша жағ­дай жасалған.

 

Нұржан ҚАРАБАЕВ,

Алматы қаласы Алатау аудандық сотының  судьясы