Жыл сайын барлық облыста (оңтүстік өңірлерден басқасында) ауыл мектептері жабылып, қазақтың кең даласы бос қалып жатыр. Өкінішке қарай, 2000 жылдардан бастап ауылға қатысты саясат түбегейлі өзгерді. Ауылдар – болашағы бар, болашағы жоқ деп екіге бөлінді. Болашағынан үміт күтуге болатындарға кемінде 2 мың халқы бар аудан орталықтары, темір жол маңында шоғырланған әрі өндірісі бар ауылдар енгізілді. Негізінен, осы аталғандардың инфрақұрылымдарын дамытуға көбірек көңіл бөлінуде. Мақсат – елді мекендерді ірілендіру, халықты қалаларға тарту, қаражатты икемді пайдалану. Ауыл адамы қалаға көшпесін деген ниеттен аулақпыз, бұл үрдіс қаланың қазақылануына, қазақ өркениетінің дамуына әсер ететіні белгілі.
Мәселе мынада: туған ауылында қалып, еңбек еткісі келетін, балаларын ауылда оқытып, тәрбие беріп, атақонысқа ие болып қалғысы келетін жандар баршылық. Әрі бір баласы – қалада, бірі – ауылда тұрып, бірін бірі өмір сүру сапасымен, тіршілік жағдайымен толықтырып отырғандары бар, бұл – жағымды құбылыс. Бірақ шағын ауылдарға жете көңіл бөлінбегендіктен, олардың болашағына балта шабылуда. Ең бастысы – Ұлы дала деп аталатын кеңістігіміз жалаңаштанып жатыр. Ұлы даланың көрінісі – ондаған ірі фермерлік шаруашылықтарда ғана емес, оның бейнесі – мыңдаған қазақы кішігірім ауылдарда. Болашақта «бос жатқан жер» деген ұғымның болмайтыны – ақиқат; ал оның болашақ қожайыны кім болады – міне, жаныңның қиналатын жері де осы.
Ұлттың осындай қастерлі мекенін қалай сақтап қалу керек? Не істеу керектігін Үкімет, жергілікті органдар бізден жақсы біледі, ол дегеніміз жол, байланыс, денсаулық пен білім беру, жалпы әлеуметтік-тұрмыстық мәселелерді шешу. Маңыздысы – ауыл еңбеккерлерінің маңдай терімен тапқан өнімдерін, алысқа сапарламай, өткізе алуы; ешкімге жалынбай, техникасының сервистік қызметпен қамтамасыз етілуі. Бұның бәрі қаражатқа әрі шебер ұйымдастыра білуге келіп тіреледі. Бірақ жоғарғы деңгейдегі органдар ауыр да күрделі іске басын ауыртқысы келмейтін сыңайлы, соның бірі – мектеп мәселесі.
Қоғам, әрине үнсіз емес, әсіресе, ауыл мектебіне қатысты. Парламент депутаттары, зиялы қауым өкілдері, ауыл шаруашылығының ардагерлері мен қарапайым еңбеккерлері бұқаралық ақпарат құралдарында айтуын айтып, шырылдап-ақ жатыр. Таяуда «Егемен Қазақстан» газетінде Дариға Мұштанованың мынадай сөздері басылды: «Көңілді күпті қылып тұрған не мәселе? Ол – мектеп! Ең жанды жер. Ауылды оба жасағың келсе, мектебін құрт. Бітті! Қалғаны өзінен өзі бытырап кетеді». («ЕQ», 21.04.2021). Бұл – көптің жанайқайы.
Шындап келгенде, балалары аз, шағын комплектілі ауыл мектептерін сақтап қалуда жергілікті билік органдарының, білім беру мекемелерінің қолын байлайтын бір нәрсе бар. Ол – осыдан біраз жыл бұрын министрлер кабинетінің заңнамалық құжаты, мәні: негізгі мектеп үшін – 41, жалпы орта мектеп үшін – 81 баланың болуы.
Заман өзгерісте. Ауыл жағдайы басқаша. Оқушылар саны кемуде. Адамы азайса да, жердің қасиеті, оған деген мұқтаждық арта түседі. Ауыл жұрты да өзінің қолынан келгенін істеуде. Кейбір қабілетті әкімдердің, іскер азаматтардың арқасында сырттан көпбалалы отбасыларды көшіріп әкеліп, оларға жағдай жасап, мектебін сақтап қалғандар бар. Бірақ бәрінің қолынан бұндай шаруа келе бермейді.
Мектепті айғай-шусыз шешудің, халықты әбігерге салмаудың жолы – аталған заңнамаға өзгеріс енгізу. Бірінші – негізгі және жалпы орта мектептердің қызмет істеуі үшін қажетті балалар санын азайту. Екінші – өзгеріс енгізу әлі ертерек десе, аталған заңнаманың орындалуына тоқтау қою, яғни он-он бес жылға мораторий жариялау. Осы кезеңде халықтың да, үкіметтің де көзі жетіп, түпкілікті бір шешімге келер еді.
Сонымен, сөзімнің басында атаған ауылыма келейін. Ол – Қарағанды облысы, Шет ауданына қарасты Ақбауыр деген кәдімгі қазақы ауыл.
Ақбауыр – 1915 жылы Омбы генерал-губернаторлығының шешімімен ауыл мәртебесін алған елді мекен; мектебі 92 жыл бойы өмір сүріп келе жатқан ауыл. Аштық жылдары бірде-бір адамын қуғынға ұшыратпаған, керісінше, сырттан келген адамдарға пана болған ауыл. Әрине, ұлтымыз трагедиялы өмірді басынан кешіп жатқан кезеңде бұны мақтанышпен айта алмаймыз, бұл – бүкіл орманды өрт жалыны орап жатқанда, бір тал ағаштың басында тағдырдың жазуымен аман қалған құстың ұясы іспетті. Бірақ деректің аты дерек. Есесіне, бір ауылдан Екінші дүниежүзілік соғыста 20-дан астам адамы боздақ атанса, 20-дан астамы жаралы, мүгедек болып оралды. 15 жасында А.Байтұрсынұлының шығармаларын дәріптегені үшін, Алаш ардақтыларымен бірге түрмеге жабылған Асылбек Сүлейменұлының, 300 жылдық ұстаздық династия құрған (келін, жиендерін қоспағанда) Нығмановтар, академик Яхия Әубәкіров оқыған, мектеп директоры болған, қарапайым адамдардың адал еңбек еткен жері. Бұл шағын тізімге жас та болса, бас болып жүрген, осы ауылдың тумасы айтыскер ақын Дидар Қамиды да қосуға болады.
Биыл өзімнің қалауым әрі ауылымның тілегі бойынша, облыстық білім басқармасы басшысының қабылдауында болып, мән-жайды түсіндіріп, негізгі мектептің тұрақтануына жәрдем сұрадым. Мекеме басшысының пікірі бойынша – ауыл балаларының білімі өте таяз. Бұлай деп кесіп айту, қазіргі оқыту технологиялары дамыған заманда білім басқару органдарының әлсіздігі деп ойлаймын.
Сонымен, қыс айында ресми жауап берді, үзінді: «Ақбауыр негізгі мектебі бастауыш білім беру ұйымы ретінде... қарастырылатын болады», «...лауазымды тұлғаларға немесе сотқа шағымдануыңызға құқығыңыз бар». «Түйе сұрап едім, бие бергенінің» тәсілі. Сонда басқа жерлердегі осы секілді мектептерді жабуға шамасы келе ме? Жақында онлайн бойынша шешімін қайталады.
Мектепті жабу – бір сәттік шаруа, ал оны қайта қалпына келтіру – өлген адамды тірілтумен пара-пар.
Ұлы даланың белгісі – оның сәулетті қалалары ғана емес, дәуірлеп тұрған он шақты шаруашылығы ғана емес, сонымен қатар, оның мал-жанға толы сай-саласында, есік алдында қараң-құраң жүрген ойын баласында; оның болашағы – қара балада, қара жерде әрі қара сөзде. Үшеуінің бастарын қосатын, Абайша айтсаң – ілім, ілім негізі – ауылда, оның мектебінде.
Марат ТҮСІПОВ,
зейнеткер
Қарағанды облысы
