Уақыт ырқыңа көнбейді, қай елдің және қай халықтың болсын өміріндегі маңызды оқиғалар мен атаулы күндерді артта қалдыра отырып, алға жылжиды. Уақытқа бағынбайтын ештеңе жоқ, дегенмен уақыт билігін жүргізе алмайтын, қанша уақыт өтсе де, тарих қойнауында қатталып, халық жадында мәңгі сақталып қалатын оқиғалар болады. Екінші дүниежүзілік соғыс дәл осындай оқиға болды. Оны ұмытпау, әркез жадыңда сақтау халықтың Отанға және отандастарына қалтқысыз қызмет етуінің жарқын мысалы ретінде қазіргілер үшін де, сондай-ақ болашақ ұрпақ үшін де қажет. Қалтқысыз қызмет еткендер арасында қазақ халқының аяулы қызы, Қазақ КСР-інің халық әртісі – Дина Нұрпейісова да бар еді.
Күйші-композитордың шығармашылығы қазақ ұлттық мәдениетінің алтын қорына кірді, оның шығармашылығы тұтас бір дәуірдің музыкалық ескерткішіне айналып, қазақ халқы тарихының өзіндік ерекше шежіресін құрайды. Соғыс кезіндегі халық басына түскен ауыр сынақ туған жерге деген сүйіспеншілікті одан әрі еселей түсіп, домбыра өнерін мейлінше насихаттауға мәжбүр етті.
1941 жылғы 22 маусымда, соғыс басталған кезде, елдің әр өңірінде әскери жұмылдыру жұмыстарын жүргізу туралы мәселе қаралды, ал 23 маусымнан бастап әскери комиссариаттарда азаматтарды жұмылдыру жұмыстары басталып та кетті. Әскери комиссариаттарға азаматтардан елін қорғау үшін әскерге қабылдау туралы өтініштер түсе бастады. Майданға баруға Дина Нұрпейісованың ұлдары – Жұрынбай мен Мұрат (Төлемұрат) та өтініш беріп, Отан үшін қолына қару алып соғысуға деген тілектерін білдірді. Ерікті Жұрынбай, сондай-ақ майданда 1940 жылы Кеңес Армиясы қатарына шақырылған ұлы Қожахметті көремін деп үміттенді.
Мұндай жойқын соғыстан қайғы шегіп, қасірет тартпаған отбасы қалмады, оның зардабы Дина Нұрпейісованың отбасын да айналып өтпеді. Дина Нұрпейісованың Жұрынбай мен Мұраттан басқа ұлы Қажен (Қажымұрат) (1916-1941) мен немересі Қожахмет (1921-1941) те соғысқа аттанып, Отан қорғау жолындағы сұрапыл шайқастарға белсене қатысады. Өкінішке қарай, есіл ерлер жүздеген мың Отан қорғаушылар сияқты ұрыс даласында опат болып, хабар-ошарсыз кетеді. Отан үшін мерт болған жауынгерлердің есімін ел есінде мәңгі қалдыру – кейінгі ұрпақтың қасиетті борышы. Ресей Федерациясының Астрахан облысы губернаторының Іс басқармасы «Память. Назовём поименно» деп аталатын көптомдық естелікті жарыққа шығарды. Бұл іргелі еңбекте Астрахан облысынан шақырылған Дина Нұрпейісованың балалары: ұлы Қажен мен немересі Қожахмет туралы естелік жолдар бар. 1995 жылы жарық көрген «Память. Назовём поименно» естелік кітабының төртінші томында Нұрпейісов Қажен туралы мынадай жолдар келтіріледі: «Нұрпейісов Қажен, қатардағы жауынгер. 1916 ж.т., Астрахан облысы, Краснояр ауданы, Қараөзек
ауылы. Краснояр АӘК шақырған. 1941 жылы қазанда хабарсыз кеткен» деп жазылған. 2010 жылы жарық көрген «Память. Назовём поименно» естелік кітабының жетінші томында Дина Нұрпейісованың немересі Қожахмет туралы мынадай деректер келтіріледі: «Қатардағы жауынгер Нұрпейісов Қожахмет 1921 ж.т., Қазақстанның тумасы, Батыс Қазақстан облысы, Жаңақала ауданы. 1940 жылы Астрахан облысының Володар АӘК шақырған. 1941 жылы желтоқсанда хабар-ошарсыз кетті».
Соғыс басталғанын Дина Нұрпейісова Алматыда естіді және елін сүйетін адам ретінде ол өзінің шығармашылығымен алапат оқиғаларға үн қосты. Олардың ішінде жауынгерлердің әскери рухын көтерген «Ана бұйрығы» күйі де бар. «Ана бұйрығы» күйі бірден бүкіл Қазақстанды шарлап кетті, қатал уақыттың ерлік әніне айналып, зор қуатпен орындалды. Соғыстың сұрапыл күндерінде оның ұлдарынан ұзақ уақыт бойы хат келе қоймады, бірақ соған қарамастан күйші-домбырашы өзінің күйлерімен халықты жексұрын жауларға қарсы күреске жігерлендіре білді.
Соғыс жылдарында Дина Нұрпейісованың күйлері көздеген жерден мүлт кетпейтін сұрмергеннің жебесіндей жауды талқандап, жауынгерлердің Отанымыздың даңқын асырған ерен ерліктеріне шабыт берді. Ұзақ уақыт бойы хабар-ошар ала алмай, балаларынан сарылып-сарғайып хабар күткен ана «Майдандағы балама» деген күйін шығарады. Бұл күйдің кең тынысты, әуезді композициясы салмақты нық қадаммен астасып Қызыл Армия жауынгерлерін, әсіресе қатал қорғаныс шебіндегі жауынгерлерді жігерлендіріп, олардың жауынгерлік және моралдық рухын көтерді. «Майдандағы балама» күйі күйші-композитордың тынымсыз шығармашылық еңбегінің және жалпыхалықтық күреске өзінің жеке басының үлгісімен қатысуының нәтижесі болды.
Ел басына түскен аса қиын уақытқа қарамастан, соғыс кезінде өнер дамуын тоқтатпай, мәдениет қызметкерлері түрлі деректі және көркем фильмдер түсірді. 1941 жылдың күзінде «Мосфильм» және «Ленфильм» киностудияларын Алматыға көшіру туралы шешім қабылданды. Соның негізінде Орталық Біріккен киностудия ұйымдастырылып, онда елдің үздік кинематографистері жұмыс істеді, олардың ішінде кинематография теориясы бойынша іргелі жұмыстардың авторы, өнертану докторы Сергей Эйзенштейн болды. Эвакуация жағдайында Қазақстанда, Алматыда, режиссер өз өмірінің басты картинасын – «Иван Грозныйды» түсіреді. 1942 жылы режиссер және кино теоретигі, ал онымен бірге Орталық Біріккен киностудия қызметкерлері қазақтың әйгілі ақыны Жамбыл Жабаевқа қонаққа келеді. Сол кезде қонақтардың арасында Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері Дина Нұрпейісова, сондай-ақ Қазақ КСР Ғылым академиясының тұңғыш президенті Қаныш Сәтбаев, қазақ әдебиетінің классигі Мұхтар Әуезов, жазушы-академик Сәбит Мұқанов та болады. Осы жерде ақынның үйінде отырып күйші-композитор өзінің ұлттық музыкалық шығармалары мен өшпес күйлерін тартады.
Кеңес киносының теоретигі Сергей Эйзенштейн энциклопедиялық білімі бар, ерекше білімдар адам ретінде күйшінің музыкалық дарынына, ұлттық музыка ардагерінің темірдей төзімділігі мен батылдығына ерекше құрмет көрсетеді.
Соғыс жылдарында қазақ музыкасы өзінің музыкалық тарихында айтарлықтай дамуға қол жеткізгенін атап өткен жөн. 1942 жылдың аяғында музыкатанушы Ахмет Жұбановтың «XIX және XX ғасырдың басындағы қазақтың халық композиторлары» атты кітабы жарық көрді, мұнда алғаш рет көптеген музыкант-композитордың өмірі мен шығармашылығы туралы айтылды, олардың арасында Дина Нұрпейісова да болды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстанның мерзімді баспасөзі жеңісті жақындатуға өз үлесін қосып, соғыс басталғаннан «Бәрі де майдан үшін! Бәрі де жеңіс үшін!» деген ұранмен жұмыс істеді. Көптен күткен жеңісті жақындатуда қазақ тіліндегі әскери баспасөз де үлкен рөл атқарды және соғыс жылдарында зор әскери-патриоттық рөл атқарған осындай әскери газеттердің бірі Ленинград майданының «Отан күзетінде» газеті болды. «Отан күзетінде» газеті Отан қорғаушылардың қатты қызығушылығын тудырып, үнемі майдан шебіне жеткізіліп отырды. Бұл газетті өздерінің ана тіліне деген терең құрмет, өздеріне жасалған қамқорлық деп қабылдаған жауынгерлердің ынта-жігерін тудырды. Осы газеттің 1944 жылғы 15 сәуірдегі нөмірінде Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Дина Нұрпейісованың суреті жарияланды.
Ұзаққа созылған соғыс жылдарынан әбден титықтаған және ауыр әскери еңбектен шаршап-шалдыққан адамдар әуезді және жүрекке жылы әндерге сусады. Соғыс жылдарының ауыртпалығына, тауқыметіне қарамастан, Қазақстан өнері соғыс жылдарында ойдағыдай дамыды. 1944 жылдың ақпан-наурыз айларында Ташкентте өткен «Бес республиканың халық арасынан шыққан талант-жұлдыздары» атты Орта Азия мен Қазақстан республикаларының музыкалық онкүндігі Қазақ КСР-інің музыкалық өміріндегі үлкен оқиға болды. Онкүндікке мыңнан астам музыкант, әнші, биші және композитор қатысты. Оннан астам дирижер симфониялық музыка мен халық шығармашылығына арналған концерттерді басқарды. Өзбекстан астанасы қонақтарды – онкүндікке қатысушыларды қарсы алып, үгітшілер Ташкенттің кәсіпорындарында Орта Азия халықтарының Музыкалық онкүндігінің ашылуына арналған кездесулер өткізді. Зауыттар мен фабрикаларда оған қатысушыларымен кездесулер өткізіліп, Өзбек КСР-інің астаналық театры өзінің үздік қойылымдарын көрсетті.
Бұл онкүндік музыка өнерінің даму жағдайына жасалған сынақ және Қазақстандағы өсіп-өркендеген ұлттық мәдениеттердің қуатты көрсетілімі болды, оны мамандар мен жұртшылық жоғары бағалады. Сол кездегі Ташкенттің музыкалық өмірі барынша белсенді болды және республиканың музыкалық мәдениетінің дамуына Ленинград консерваториясының 3 жылға көшіп келуі оң ықпал етті. Музыкалық онкүндіктегі концерттерге иін тірескен халық келді, концерттер толық аншлагпен өтті. Онкүндік ішінде концерт өтетін орынға қол жеткізу мүмкін болмады – концертті көргісі келетіндер қосымша билет іздеп таба алмады. Осы онкүндікте академик Ахмет Жұбановтың басқаруымен Қазақ халық аспаптар оркестрі үлкен жетістікпен өнер көрсетіп, филармония бірінші орынға ие болды. Қазақ КСР халық шығармашылығының концерті басқалардан біршама ерекшеленді, өйткені оған қазақтың халық әуендерін орындаушы, қазақтың ұлы композиторы Құрманғазы Сағырбаевтың шәкірті Дина Нұрпейісова сияқты кәсіби шеберлер қатысты, ол өзінің бірқатар шығармаларын, сондай-ақ ұстазының шығармаларын орындады.
Дина Нұрпейісованың орындаушылық шеберлігімен танысу ташкенттік көрерменнің қызығушылығын тудырды, ол өзінің асқан шеберлігімен, пластикалық жатық дыбысымен, жоғары шығармашылық шеберлігімен тыңдармандарды баурап алып, «Бес республиканың халық арасынан шыққан талант-жұлдыздары» онкүндігінде бірінші орынға ие болды. Қазақстан композиторларының және соғыс жылдары өнер шеберлерінің тудырған барлық жауһары осы онкүндіктің концерттерінде көрсетілді.
Музыкатанушы, Ленинград консерваториясының профессоры, Өзбек КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері Арон Островский Дина Нұрпейісованың өнеріне тәнті болып, былай деді: «Оның домбыра тартуда қол жеткізген асқан орындаушылық шеберлігі ғажап! Бұл керемет орындаушы небір әдісті қолданады, осынау ежелгі аспаптан қандай әуен мен әуез шығарып отыр десеңші!».
Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясының күйші-композиторы Дина Нұрпейісованың «Науаи» күйі кинопленкаға түсірілді, бұл ұлттық музыка үшін үлкен сәттілік, онда атақты домбыра шеберінің қайталанбас өнері бейнеленген, мұнда ол Орта Азия музыканттарының ойнау тәсілдерінде кездеспейтін өзінің техникалық тәсілдерін көрсетеді. Динадан жеке сабақ алып та, жазбалар бойынша да көптеген домбырашы үйреніп, тәлім-тәрбие алды, бірақ ол өзі құрған мектептің жалғыз өкілі, оның алғашқы қарлығашы да, классигі де бір өзі болып қалды. Бұл оның таланты мен шеберлігін қазіргі кезде де көріп, естуге мүмкіндік береді, жас музыканттарға үлгі болады. Өйткені ол өзінің жүрек қалауына әрдайым адал болып, домбыра тартудың барлық қыр-сырын білді. Осылайша Ташкент онкүндігі қазақ композиторларының жоғары шығармашылық жетістіктерін және Дина Нұрпейісованың орындаушылық өнерін әйгілі етті. Кейінірек Ташкентте оның музыкалық шығармалары жазылған күйтабақтар шығарылды.
1944 жылы Қазақ халық аспаптары оркестрінің онжылдығын мерекелеу күндері Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен оркестрге халық композиторы Құрманғазының есімі берілді және оркестрдің көптеген әртістеріне мемлекеттік наградалар табыс етілді, ал оны құрушы Ахмет Жұбанов пен оркестр әртісі Дина Нұрпейісоваға Қазақ КСР халық әртісі атағы берілді.
Қиын-қыстау жылдардан кейін көптен күткен Жеңіс күні келді. Күйші-композитор Дина Нұрпейісованың домбырасы өз халқының ұлы салтанаты – жауды жеңген жеңісімізді шабытпен қарсы алды. Осы айтулы оқиғаға ол халықтың лықсыған қуанышы мен асқақтаған көңіл-күйін сыйғызып, «Жеңіс» күйін арнады, бұл музыкалық шығарма оның шығармашылық еңбегі мен ұлттық мұрасының биік шоқтығының бірі.
1945 жылдың шілдесінен бастап Қызыл Армияның әскерден оралған сарбаздары мен офицерлері туған өлкелеріне келе бастады, олардың арасында Дина Нұрпейісованың ұлдары да болды. Үлкен ұлы Жұрынбайдың кеудесінде «Ерлігі үшін» медалі бар. Ол бұл медальмен Отанды қорғау және әскери борышын орындау кезінде көрсеткен жеке ерлігі мен батылдығы үшін марапатталған. Жұрынбай бейбіт еңбекке оралды, бірақ бейбіт өмірде ұзақ өмір сүре алмады. 1946 жылдың наурыз айында ұрыс даласында алған ауыр жарақатының салдарынан қайтыс болды. Оның үстіне екі ұлы – майданнан оралмаған Қожахмет пен жазғы каникул кезінде қайғылы қазаға ұшыраған кәмелетке толмаған Тілекқабылдың уайымы да оны жегідей жеп, ойсыратып кетті. Жұрынбай Нұрпейісұлын ел-жұрты, Астрахан облысы әкімшілігінің өкілдері мен соғыс ардагерлері елін қорғаған жауынгеріне құрметін көрсете отырып, ақтық сапарға шығарып салды. Ол Астрахан облысы Краснояр
ауданы Азау ауылында жерленді.
Мұрат (Төлемұрат) Шәпекұлы Нұрпейісов те соғыста ерлікпен шайқасты. Жауынгер М.Нұрпейісов 1941 жылы майданға өз еркімен аттанып, жауды жеңгенше аянбай соғысты. Мұрат Шәпекұлы «Берлинді алғаны үшін» медалімен, жауынгерлік айбынның ең жоғары ордені – «Даңқ» орденімен марапатталды. Майданнан оралғаннан кейін М.Нұрпейісов ұзақ уақыт КСРО ІІМ органдарында жұмыс істеді.
Композитор Дина Нұрпейісованың шығармашылығын Мәскеу де жоғары бағалады. КСР Одағы Халық Комиссарлары Кеңесінің жанындағы Өнер істері жөніндегі комитеттің және КСРО өнер қызметкерлерінің кәсіптік одағы Орталық Комитетінің Құрмет грамотасында: «Құрметті Нұрпейісова Дина! 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы кезінде батыр Қызыл Армияның, Әскери-теңіз флотының және ІІХК әскерлері бөлімдеріне мәдени қамқорлық жасау саласындағы қажырлы еңбегіңізді атап өте отырып, Сізді Құрмет грамотасымен марапаттайды» деген жылы лебіз білдірілген.
1946 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Қазақ КСР халық әртісі Дина Нұрпейісова ел мен қоғам алдындағы, мәдениет пен өнер саласындағы зор еңбегі үшін, сондай-ақ қоғамдық өмірге белсене қатысқаны және Қазақстанның музыкалық мәдениетіне үлкен үлес қосқаны үшін екінші дәрежелі Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Еңбек Қызыл Ту орденіне қоса Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасы тапсырылды, онда «Жолдас Нұрпейісова Дина! Қазақ музыкасын дамыту ісіндегі зор еңбегіңізді ескере отырып, туғанына 85 жыл толуына және шығармашылық қызметінің 75 жылдығына байланысты Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының 1946 жылғы 15 тамыздағы Жарлығымен Сізді Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің осы Құрмет грамотасымен марапаттайды» деген күйші өнерінің мойындалғанын білдіретін жазба бар. Сол 1946 жылы Қазақ КСР халық әртісінің мерейтойын мерекелеу кезінде концерт қойылды, салтанатты іс-шараның басты нөмірі мерейтой иесінің өнер көрсетуі болды. Әрбір уақыттың өзінің тарихи тұлғалары болады, оларды ұмытпау, білу және ұрпақтардың есінде қалдыру қажет, осыған байланысты 1947 жылдың қаңтарында қазақ деректі киносының негізін қалаушы, режиссер Ораз Әбішев «Дина Нұрпейісова» атты деректі фильм түсіріп, онда Қазақстан тарихында мәңгі қалатын қазақ халқының ұлы қызының бейнесін сомдады.
Күйші-домбырашы Дина Нұрпейісова ұлттық музыканы насихаттаушы және композитор ретінде өз халқына және адам өмірін жырлаған, халқын жарқын болашаққа жетелеген елге қызмет етті. Күйшінің бұлжымас Өмір кодексі мен ұлттық өнерге деген ұстанымы, көзқарасы осындай болды, оның музыкалық шығармашылығы уақыт сынынан өтті. Динаның шығармаларын халық әлі күнге дейін сүйіп тыңдайды және олардың күші әйел затының табиғатынан туындаған жанға жайлы лирикалық көңіл күй мен қазақ халық музыкасының дәстүріне деген сүйіспеншілікте жатыр. Қазақ КСР-інің халық әртісі Дина Нұрпейісова өзінің есімі мен ұлттық домбыра өнерін тек қазақ емес, бүкіл түркі музыкалық өнерінің тарихына алтын әріптермен жазып қалдырды.
Асылбек СИТАЛИЕВ,
өлкетанушы, педагог-зерттеуші
