Қазақ хандығының қалыптасу жылдарындағы сыртқы саясаты
1465 жылы дербестігін алған Қазақ хандығы дипломатиялық байланыстарда өздеріне дейінгі Алтын Орда мен Түркі қағанатының дәстүрлеріне сүйенген.
Қасым хан тұсында қабылданып, халық арасында «Қасым ханның қасқа жолы» атанып кеткен әдет-ғұрып және заңдар жинағында елшілік жораларға арнайы тоқталған. Елшілік қызметпен алыс-жақын елдерге шығатын би-шешендерге айрықша талап қойып, олардың араб, шағатай, парсы не бара жатқан елдің тілін меңгеруіне баса мән берген немесе жанына аудармашы ілестірген. Тарихшы-ғалым Алтайы Оразбаеваның еңбегіне сүйенсек, 1511-1518 жылдары Қасым ханның тұсында халқының саны 1 млн-ға жеткен Қазақ хандығы ІІІ Василий уағындағы Мәскеу мемлекетімен дипломатиялық байланыс орнатып, Еуропа елдеріне жеке-дара мемлекет ретінде танылған.
Тарихта Құлмұхаммед елшілігі деп аты қалған қазақ халқының ең алғашқы ресми дипломатиялық миссиясы 1594 жылы Мәскеу қаласына келіп, келіссөздер жүргізеді және Иран елшісі Ғади-бекпен кездесіп, Бұқар хандығына қарсы күрес мәселелерін талқылайды. Қазақ елшісі Құлмұхаммед пен Иран елшісі Ғади-бектің кездесуіне Борис Годуновтың рұқсатын алған әрі Мәскеуде мырзақамақта жүрген Ораз-Мұхаммед сұлтан себепкер болады.
Құлмұхаммед бектің Ресейге келуінің бір мақсаты да осы Тәуекел ханның інісі Сібір хандығына барғанда аңдаусызда тұтқынға түсіп, Мәскеу асып, кейіннен қазіргі Рязань жерінде Қасым хандығын құрған Ораз-Мұхаммед сұлтанды босатып алу еді. Өкінішке қарай, Тәуекел бұл мақсатына жете алмайды. Тағдыры тар заманның құрбаны болған сұлтан «бұлғақ заманда» Жалған Дмитрий (ІІ Лжедмитрий) жалдамалыларының қолынан қаза тапты.
Өкінішке қарай, Құлмұхаммед бек Ресей патшалығымен қай тілде сөйлесті, екеуара протокол қалай жүргізілді, қазақ елшілерін күтіп алу мен шығарып салу жоралғысы қалай жүргізілді бұл туралы мәліметтер жоқтың қасы. Тек Иран шахымен жүргізген қазақ хандарының келіссөз құжаттары ғана қайбір жылдары Тегераннан табылды. Онда Қасым ханның ордасы сипатталып, хан тағының айналасында 1200 әмір отырғандығы жазылып, хан тәжінің құны 70 мың тұман тұратыны, оның Шыңғыс қағанның тәжіндей екені қағазға түсірілген.
Тағы бір қызық деректің бірі – қазақ даласынан өтетін, не елшілік қызметпен аттанған жауапты адамға ел аумағында еркін жүріп-тұруы үшін арнайы рұқсатнама түрінде затбелгі тапсырылған. Шамасы бұл Шыңғыс хан дәуірінен қалған дәстүр болса керек. Дегенмен елшіге тиісуге болмайды деген қатаң қағида Тәуке хан тұсында бұзыла бастады. 1693 жылы Тәуке хан орыс воеводасына жазған хатында: «Елшіні қарақшы секілді қамап тастау қашаннан бері бар еді? Қазір бұл қалыпты жағдайға айналды», деп көңілі толмай, бұл мәселеге өзінің алаңдаушылығын білдіреді.
М.Мағауиннің «Қазақ тарихының әліппесі» тарихи еңбегіне сілтеме берсек, 1757 жылы қытай қолбасшысы Фу Дэ қазақ даласына ұрыс сала кіреді. Абылай хан жіберген Әбілпейіз сұлтан бастапқыда ұрыс салғанымен, жаушы шығарып, екі жақ келісімге келеді. Сол тұста қазақ елшілері мен қытай қолбасылары арасындағы келіссөз қалмақ тілінде өткен. Одан бөлек қазақ хандарының Қытай билеушілерімен дипломатиялық хат-хабарды шағатай, ойрат тілдерінде жүргізгені де соңғы жылдары еліміз жүзеге асырған зерттеу еңбектерінің нәтижесінде белгілі болып отыр.
Қазақ елшілік миссиясының негіздері
Қазақ тарихын генетикалық генеалогия тұрғысынан зерттеп жүрген белгілі тарихшы Жақсылық Сәбитов: «Бұрынғы елшілердің негізгі жұмысы қазіргі пошта қызметкерлерінің міндетіне ұқсас болған. Патша немесе король/хан тарапынан жазылған хатты апарып беріп, оны оқып, тиісінше жауап алып қайтатын фельдегерь/курьер қызметін атқарған», деген пікірін ортаға салады.
Белгілі тарихшы Жамбыл Артықбаевтың «Жеті жарғы» атты кітабында Қазақ хандығының XVII-XVIII ғасырдағы құрылымы, сыртқы елдермен қарым-қатынасы, ішкі әлеуметтік мәселелері зерттеліп, қызықты деректер ұсынылады. Мәселен, тек қана XVIII ғасырдың өзінде Қазақ хандығы басқа елдермен сыртқы қарым-қатынасты ретке келтіру барысында аттандырған және қабылдаған елшілер саны 70-тен асады деген дерек бар. Бұл қатарда Түркия, Ресей, Қытай мемлекеттері бар.
Сол замандарда-ақ Қазақ хандығының көрші елдермен қарым-қатынасы елшіліктер арқылы реттелген. «Елдестірмек – елшіден, жауластырмақ – жаушыдан» деген атадан қалған сөз сол жылдардан қалған болса керек. «Жеті жарғы» кітабында «Қазақ хандарының билігі Түркістанмен шектелмей, оның маңайындағы ірі қалаларды қамтыды. Сол себептен шетелдерге аттанған елшіліктердің бірінші мақсаты сауда қарым-қатынастарын реттеу болғаны аян», деп жазылған. Cондай-ақ қазақ елшілерінің шетелде ұсталуы, қамалуы мемлекетаралық жанжалға себеп болған. Оның мысалы – 1690 жылы Тобылға аттанған Сары мен Келдейдің елшілігі. Бірі батыр, бірі мырза екі азаматтың міндеті – сауда келісіміне қол қою. Олардың қалталарында Тобыл қаласының ірі саудагері Әуезбай Құлмаметовке жазылған хат болған, ол хатта әз Тәуке оған үлкен құрмет көрсете отырып, қазақ пен орыстың арасында дәнекер болуын өтінеді. Бұлар Жәміш көлінің маңындағы келіссөздер барысында ұсталған.
Осы себептен 1690 жылдың қысында Түмен округінің Тархан острогі талқандалды, 1691 жылы Царев-городища аталатын орыс бекінісі (қазіргі Қорған қаласы) шабылады, Тобыл губерниясының Утяцкое слободасы, Орынбор губерниясының Куртамыш қонысы талан-таражға ұшырады. 1690-1692 жылдары қазақ жасақтары Сібірдің Тара қаласына дейінгі аймақтағы елге тыныштық бермеген.
Шетелден келген елшілерді қабылдау, олардың жағдайын, күнкөрісін жасау Хан Ордасынан бөлек, ауқатты байларға да сеніп тапсырылған. Осы оқиғалардың бірін М.Ж.Көпейұлы былай сипаттаған: «Абылай хан заманында орыс жұртынан отыз кісі елшілікке келіп, қыс түсіп кеткен соң, қазақ ішінде қыстап қалып, Малай Жәдігер Қойлыбай бай бір қыс жүз ақ қара бас қой сойып күтіп, қыстан ашықтырмай, тарықтырмай шығарған екен».
Егер мәмілегерлік қарым-қатынастар нәтиже бермесе, не болмаса елшілерге лайықты сый-сипат көрсетілмесе, мұның соңы қарулы қақтығыс пен жаугершілікке ұласқан.
Қазақ халқымен келіссөз жүргізген көршілес елдердің билеушілері келіссөзге қазақ тарапынан би қатысса, сауда-экономикалық және өзге де байланыс мәселелерін шешуге тырысқан. Егер ханмен бірге келіссөзге белгілі батырлар кірісетін болса, соғысқа қамданған. Бұл да – дала дипломатиясының жазылмаған заңдарының бір парасы.
Бас елшілер – аталықтар туралы
Қазақ хандығының тарихында түрлі дипломатиялық келіссөз бен барыс-келістің басында жүрген және тақ мұрагерлерін дайындауда орасан зор еңбек сіңірген аталықтардың орны ерекше. Тарихшы Құрбанғали Халидидің жазуынша, аталықтардың сарайдағы билік құзыры уәзірден жоғары болған. Түрлі келіссөздер мен құжаттарға хан құқығындай Жарлыққа мөр басу құқығына да ие болыпты. Бұл туралы тарихшы ғалым Жамбыл Артықбаев: «Бас елшілердің бәрі – аталықтар. Ресей, Қытай құжаттарына, не болмаса Түркияда Сұлтан Ахметке жазылған хаттарды қарап отырсақ, барлығын аталықтар әулетінің өкілдері басқарып отырған. Бас елшілер аталықтар әулеттерінен шыққан», дейді.
«Қайып ханның 1718 жылы Петр патшаға елшілігін бастаған Арыстан аталықтың ұлы Тантай батыр. Оның деңгейін Қайып ханның Петр патшаға жазған хатынан мына үзінді көрсетіп бере алады: «А послал я от себя к Вашему величеству старинного своего слугу и аталыка Араслан-батыря, лучшего человека, сына его Тантая-батыря большим посланником» дейді. Бұл жерде Қайып хан алдымен Арыстан аталық әулетінің Қазақ хандығына сіңірген еңбегін ерекше атаған. Екіншіден, Арыстан аталықтың баласы Тантай батырдың бас елші ретінде Санкт-Петербургке аттанғанына аса маңыз беріп, Петр патшаға да салмақ артып отыр. Үшіншіден, Қазақ хандығының әз Тәуке хан заманындағы елшіліктерін көп бастаған Тайқоңырдың өзі бұл жолы бас елші Тантай батырға көмекшілікке бекітілгені де көп мәселені аңғартса керек», дейді Ж.Артықбаев өзінің жоғарыда аталған еңбегіне сүйене отырып.
Тарихшы сөзіне сүйенер болсақ, қазақтың әдет-ғұрып заңдарында арнайы ереже болмаса да сыртқы елдермен тепе-теңдікті ұстау мәселесі ауыз әдебиеті үлгілерінде кездеседі.
Қазақ халқының дипломатиялық тарихы мен келіссөз өнерін терең зерттеп, түбегейлі зерделеп шығу – алдағы уақыттың еншісіндегі іс. Ол үшін Тегеран, Ташкент, Қазан, Омбы, Орынбор, Мәскеу, Санкт-Петербург, Бейжің секілді қалалардағы архив құжаттарына үңілу маңызды.
Олжас БЕРКІНБАЕВ,
Сыртқы істер министрлігінің
үшінші хатшысы