Консулдықтың басты міндеті ретінде мыңдаған ресейлік мұсылманның мүддесін қорғау және Ресейге ислам діні ықпалының теріс әсерлерінің алдын алу шаралары анықталды.
Ресей XIX ғасырдың аяғында Парсы шығанағы мен жалпы Арабияда «Іс саясаты» атты жаңа сыртқы саяси тұжырымдамасын қолға алған болатын. Оның негізгі мақсаты аймақта Ресейдің экономикалық, сауда мүдделерін күшейту еді. Сол кезеңдегі Сыртқы істер министрлігінің сараптамалық құжаттарында Жидда қаласындағы консулдықтың қызметі Арабия түбегіндегі, Қызыл теңіз аймағындағы саяси ахуалды, сондай-ақ Меккеден басталып барша мұсылман әлеміне тарайтын діни, саяси пиғылдар мен ағымдарды бақылауға мүмкіндік береді делінген.
Елші А.Нелидов министрлікке жолдаған хаттарының бірінде: «Біздің империяның құзырындағы түркістандықтар мен Орта Азиядағы басқа да мұсылман халықтарының өміріндегі маңызды оқиға – қажылықты атқаруға көмек пен қамқорлық жасауымыз жүйелі әрі мәнді болуы тиіс, сонымен бірге Ресей империясының Жиддадағы консулы мұсылман болуы маңызды», деген. 1890 жылдың 15 тамызында Император III Александр консулдықты тағайындау мәселесін қолдап, бұл жөнінде дипломатиялық арналар арқылы Осман империясы хабардар етіледі.
Ресейдің Жиддадағы бірінші консулы болып татар Шахимардан Мириясұлы Ибрагимов тағайындалады. Ресей империясының Арабиядағы тұңғыш дипломаты 1841 жылы Орынбор губерниясында дүниеге келген. Сібір кадет корпусында білім алып, Омбы қаласындағы әскери кантонистер мектебінде татар, қазақ тілінен аудармашы мамандығын тәмамдаған. Қызметтік жолын Көкшетаудағы өңірлік приказдың хатшысынан бастайды. Көп ұзамай облыстың әскери губернаторлығының Сібір қазақтарының ісін жүргізетін кеңсесіне бекітіледі. Татар, қазақ тілдерінен аудармашы бола жүріп, Петропавл қалалық басқармасында әкімшілік қызмет атқарған. Біз үшін маңыздысы – ол әйгілі Шоқан Уәлихановпен терең достық қатынаста болған. Білімімен көзге түсіп, 1870 жылы Ташкентке парсы және татар тілінің аудармашысы ретінде ауыстырылады. Сонда жүріп, сегіз жылдай қазақ және өзбек тілдерінде шығатын «Түркістан уәлаяты газеті» басылымының бас редакторы қызметін атқарады. Оның Шоқанмен шынайы достығының дәлелі ретінде әйгілі ғалымның генерал Черняевтің Түркістан экспедициясына қатысты қарсылықты ұстанымын толық қолдап, сол үшін билік тарапынан өзінің де елеулі зардап шеккенін айтуға болады.
Патша пәрменін алған Ш.Ибрагимов 1891 жылдың 12 маусымында Жиддада Ресей империясының тұңғыш консулдығын ашады. Осы күннен бастап Ресей дипломаты Ресей империясынан Мекке мен Мәдинаға құлшылық етуге ағылып келетін мұсылмандармен кең көлемді жүйелі жұмысына кірісіп, қажылық жасаушылардың санағын жүргізді, Мекке мен Мәдинада тұратын империя азаматтарын түгендеді. Логистика мен қажыларға консулдық көмек көрсетуді жолға қойды. Қажылыққа келген әр алуан ұлт өкілдері – Ресей мұсылмандарының саяси көзқарастары жөнінде салмақты ақпарат дайындады. Ресей империясы Сыртқы істер министрлігінің архивтік деректерінде, әсіресе консулдық есептерінде бірқатар қызықты жайт баяндалған. Солардың ішінде қазақ жерінен келетін қажылар туралы мәліметтер де кездеседі.
Арабиядағы дипломатиялық қызметі барысында Шахимардан Ибрагимов өзіне көмекшілікке қазақтарды алу жөнінде Сыртқы істер министрлігіне хат жібереді. Нәтижесінде, Ташкентте аудармашы болып жүрген қазақ жігіті Оразбай Кішкенбаев дипломатиялық мекемеге қызметке алынған. Бұл азаматтың кейінгі еңбек, өмір жолы әлі де болса арнайы зерттеуді қажет етеді.
Консулдықтың министрлікке қажылықтың өтуі жөніндегі жолдаған ақпаратында қазақ қажылары туралы тұшымды деректер бар. Қазақ елінен қажылыққа баратындар Мазари-Шариф, Қабыл, Жалалабад, Пешавар, Бомбейге дейін құрлықпен келіп, Жиддаға кемемен аттанған. Бұл жол ұзақ уақыт алғанымен, артық құжаттарды қажет етпейтін. Қажылыққа баратындардың қолында өңірлік старшиналар берген құжаттар ғана, ал кейбіреулерінің, тіпті ешқандай құжаттары болмапты. Жыл сайын қазақ даласынан және Орта Азиядан 4 мыңнан астам адам баратын. Жол қиындықтарынан және ауру-сырқаудан, түрлі індеттерден қажылардың жартысынан көбі жолда қайтыс болады.
Жиддаға келген бойда қажылыққа барған қазақтарды олармен арнайы айналысатын «далилдер», қазіргі тілмен айтқанда, жетекші гидтер бөліп алып кететін. Олар белгілі қаражат үшін қажылармен қажылықтың соңына дейін болып, тиісті көмек көрсеткен. Далилдер, негізінен, татарлар мен бұхарлықтар еді. Жалпы, сол кезде Меккеде қазақтарға және өзге де түркістандықтарға қызмет жасайтын арнайы кәсіпқой далилдер болған. Ұлттарына қарай қажылар бөлек қонақжайларда тұрған. Мұндай ғимараттарды Ресей мұсылмандарының ауқатты адамдары өз қаржысына салдырғаны тарихтан мәлім.
Қажылыққа барған қазақтарға сипаттама бере отырып, орыс дипломаттары қазақтардың өжеттігі мен қайсарлығын, қиындықтарға шыдамды келетіндігін, керек кезінде қарақшылар мен жол торушылардың қысымына тойтарыс беретіндігін ерекше атап өтеді. Осыған байланысты дипломатиялық құжаттардың бірінде Ресей консулы Фон Циммерман Арабияға келіп жатқан ұлттар өкілдерінің ішінде ең тынышы бұхарлықтар мен парсылар, ал ең мінездісі кавказ халықтары мен қазақтар деген екен. Сонымен бірге ол құжаттардың ішінде консул Фон Циммерманның келесі есебінің үзіндісін орыс тіліндегі түпнұсқасынан келтіруді жөн көрдік. «Казахи Семипалатинской области, – телеграфировал Консул Фон Циммерман (22.02.1903), - во главе с волостным старшиной, собравшись 16 февраля во дворе Заповедной мечети в Мекке, где находится Кааба, вознесли Богу горячие молитвы о здравии и благоденствии Их Императорских Величеств Государя Императора и Государыни Императрицы». Получив эту телеграмму и ознакомившись с ней, «Государь повелел передать Высочайшую благодарность» русскоподанным казахам Семипалатинской области, прибывшим на поклонение в Мекку».
Ресей империясының дүниенің төрт бұрышына көз тіккен саясатының тағы бір нақты көрінісі ретінде іске асырылып, өз кезеңінің мүдделеріне сай қызмет жасаған дипломатиялық мекемесі 1914 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен жабылады. Соғыста күйреген Ресейдің түпкі мақсаттары жүзеге аспағаны баршаға аян. Арабия болса, Осман империясының ықпалынан кетіп, әлем картасында Сауд Арабиясы Корольдігі деген жаңа мемлекет пайда болды. Бұл шағын мақала сонау кезеңдердегі қажылық сапар жасаған аға сұлтан Құнанбай сынды қазақ даласының ірі өкілдері туралы деректерді толық ашпағанымен, ол замандағы кейбір тарихи мәліметтерді ортаға салуды мақсат еткенін айтпақпыз.
Көзіқарақты оқырман кейін, яғни 1932-1936 жылдары Сауд Арабиясы Корольдігіндегі ендігі Кеңес Одағының уәкілетті өкілі болып Алаштың ардақты перзенті Нәзір Төреқұловтың кемел қызмет атқарғанын, аса дарынды дипломатты қылышынан қан тамған Кеңес билігі жазықсыз құрбан еткен соң Корольдік басшылығы Кеңес Одағымен дипломатиялық қатынастарын үзгенін біледі. Байқалып отырғандай, қол астындағы халықтарды бұратана санаған патшалық Ресейдің өзінде сыртқы саяси мүдделерге келгенде өзгеше тиімді шешімдер қабылданып, дипломатиялық лауазымдарға ерекше көзге түскен білімді, талантты, ең бастысы, баратын елінің болмысын, тарихын, тілін, салт-дәстүрін, әдебиеті мен мәдениетін жетік меңгерген, демек, мемлекет мүддесіне нақты пайда әкеле алатын жан-жақты тұлғалардың тағайындалғанына көзіміз жетеді.
Мұның өзі жүйелер өзгергенімен, мемлекеттік, жаһандық мүдделерге келгенде дипломатиялық саясаттағы бірізділіктің, алысты болжаушылық әрекеттің көрінісі ретінде біздің қазіргі дипломатиялық саламыздың қадамдары үшін барынша өзекті екендігін айтуымыз лазым.
Бабыр ДӘУРЕНБЕК,
Мұхтар КӘРІБАЙ
