Абыл Тарақұлы 1820 жылы Желтау деген жерде дүниеге келеді. Әкесі Тарақ төңірегіне сыйлы, орта дәулетті адам болған. Академик Ахмет Жұбановтың «Ғасырлар пернесі» еңбегінде Абылдың әкесі Тарақ туралы мынадай дерек келтірілген.
«Тарақтың өзі айтарлықтай ісімен көзге түспеген. Ол ата жолы бойынша ат жалын тартып мінгеннен бастап, найзагер, қылыш сермеу, оқ ату тәсілдерін жетік білді. Ол дала халқына тән батырлық қасиеттерден құралақан емес, сондай-ақ аздап болса да домбыра тарта білді. Одан бөлек ауыл арасында сыйлы, құрметті адам болды». Ал анасы Таразы ауыл арасында әнші болса керек. Ол туралы да академик Ахмет Жұбанов: «Ол бойжеткен кезінде қыз ұзату тойларында жақсы ән салатын. Сол үшін Оймауыт-Желтаудың бірсыпыра жігіттері Таразыға көз салып, ғашық болып, оны алғысы келді. Бірақ ол талбесіктен Тарақпен атастырылып қойған соң, ешкімге мүмкіндік бұйырмады. Таразы кішкентай Абылды әлдилеп отырып, ұшы-қиыры жоқ көп әндер мен бесік жырларын айтатын», дейді.
Абылдың негізгі азан шақырып қойған шын есімі – Абылай.
Абылдың ата-тегін шежіремен өрбітер болсақ, «Адай – Құдайеке – Қосай – Байбол – Есенғұл – Қоңыр – Қарабөрік – Бертіс – Тарақ – Абыл» болып тарайды екен. Абылдан Айсара, Жансара, Гүлсара деген үш қыз туыпты. Үшеуі де Жайық бойындағы Байұлына тұрмысқа шығады.
Абыл домбыраны ең алғаш рет Қашқар күйшіден үйренеді. Жиырма жасқа келгенде керемет домбырашы болады. Сол уақытта бала кезде анасынан естіген бесік жыры мен әндерді домбыраға салады екен. Абылдың «Ақжелең» күйі сол шамаларда шықса керек. Кейін дарынды күйші Боғда Қараұлымен кездесіп, одан «Бозтөбе» және «Жем суы» күйлерін үйренеді.
Қазіргі таңда Абыл шығармаларының ішінде халыққа кеңінен мәлім «Абыл» және «Нарату» күйі. Бұл шығармаларды 1927 жылы алғаш рет орыстың музыка зерттеушісі Александр Затаевич атақты халық композиторы Мұхит Мералыұлының немересі Ғұбайдұлла Мұхитовтен жазып алады. Кейін Ғұбайдұлланың ағасы Ұлықпан 1934 жылы Алматыда өткен Бүкіл қазақ көркемөнерпаздарының ІІ слетінде, бұл шығармаларды академик Ахмет Жұбановқа жаздырады.
«Абыл» күйі – халық арасында аты аңызға айналған туынды. А.Затаевич «Абыл» күйіне мынадай сипаттама берген: «Басталуы, аяқ алысы ауыр, зілді, салмақты болып келгенімен, аздан соң құлашын кеңге тастап, аспандап, өзінің қарқынды қызу күшін көрсетеді. Мұндай сипат бұл тектес шығармаларда сирек кездесетін жайт. Енді негізгі бөлімнен кейін күйдің нәзік, майда әуенді екінші бөлімі басталады. Одан кейін соңғы өрістеу негізгі элементтерден құралып, шалқыған кең толқумен жүрісі жайлап барып бітеді. Бұл пьесаның құрылысы – оның негізінде бір поэтикалық бағдарламасы болғанын анықтайды. Бұл музыкалық поэманың кейіпкері тарихта болған», депті.
Құрманғазы атындағы ұлттық консерваторияның профессоры, күйші Абдулхамит Райымбергенов «Күй қайнары» атты жинағында «Абыл» және «Нарату» күйлерін Ұлықпан Мұхитов орындауында нотаға түсіріп, көпшілікке ұсынған. Осы нота бойынша «Абыл» күйін алғаш рет оркестрге түсірген дирижер Алдаберген Мырзабеков болса, «Нарату» күйін оркестрге түсірген күйші, композитор, дирижер – Айтқали Жайымов.
Бертін келе «Абыл», «Нарату» күйлері күйші, композитор Шәміл Әбілтаевтың орындауында кеңінен мәлім болды. Оның туындылары туралы көркем шығармалар да бар. Мысалы, «Абыл» күйіне арнап жазушы Әбіш Кекілбайұлы «Күй» повесін жазды. Оны күйші Шәміл Әбілтаев былай еске алады:
– Әбіш Кекілбайұлы «Күй» повесін жазғанда, мен Алматы мемлекеттік консерваториясының студентімін. Бірде осыған арнайы мені шақырып, «Абыл» күйін тыңдап отырып, осы повесті жазды, – дейді күйші.
Сонымен қатар Абылдың бұл туындылары мемлекеттік әнұранымыздың сөзін жазған ақын Жұмекен Нәжімеденовтің шығармашылығында кездеседі. Жұмекен Нәжімеденов «Абыл» күйіне арнап «Абыл» деген үлкен шығарма да жазған. Айта кету керек, Жұмекен Нәжімеденов – тек қана сөзді саптап, өлеңді өрнектеген ақын ғана емес, сонымен қатар домбыраның қос ішегін сөйлете білген күйші және керемет дауыс иесі. Оның орындаған күйлері мен әндері Қазақ радиосының «Алтын» қорында сақталған.
Ал енді «Наратуды» Сырым Датұлының көтерілісіне қатысқан Зілғара батырдың ерлігіне байланысты шығарған.
Соңғы кезде «Абыл» және «Нарату» күйлері жыршы Елдос Емілдің орындауында көпшілікке кеңінен танылды. Елдос Емілдің орындағаны Ұлықпан Мұхитов жеткізген нұсқадан өзгеше. Себебі оның орындауындағы «Абыл» күйінде Маңғыстаудың мәнерлі ырғағы кездеседі. Ал «Нарату» күйі болса, марш ырғақты болып келеді. Ол «Абыл» күйін Сержан Шәкіраттан үйренсе, «Наратуды» күйші-композитор Мұрат Өскінбайұлының орындауындағы аудиожазбадан тыңдап орындаған. Қазіргі таңда «Абыл» және «Нарату» күйлері Елдостың орындауында нотаға түсті.
Абылдың тағы да ерекше аталатын туындыларының бірі – «Аранжанның шалқымасы». Бұл туралы әркім әртүрлі баяндайды. Негізі «Аранжанның шалқымасы» күйінің шығу тарихы осы Аранжанның ұрпағы, яғни Дәрметай Серсенғалиұлы ағамыздың айтуынша былай баяндалады:
«Бірде жас Абыл далада аң аулап жүріп, түркімен жәумітінің қолына түсіп қалады. Жәуміттер Абылдың сөзін тыңдамай, оны тұтқындайды. Арада бірнеше уақыт өткен соң, Абылдың із-түзсіз жоғалғаны білінеді. Ауыл-аймақ Абылды іздеп әуре-сарсаңға түседі. Кейін ауыл малшыларынан інісі Абылдың хабарын естіген Аранжан батыр араға уақыт салмай атқа қонып, түркіменнің Абдал руындағы беделді әрі бай досына барып, Абылды босатуды сұрайды. Мұны естіген олар Аранжанның айтқанын екі етпей орындайды. Жәуміттердің бұл қателігі үшін Аранжанның түркімен досы одан кешірім сұрап, қонақасы беріп, құрмет көрсетеді. Осы жақсылығы үшін күйші ағасы Аранжанға арнап күй шығарған».
Абылдың сонымен қатар «Ақжелең», «Кеңес», «Аманша, Санақай», «Балуанияз жорығы», «Бес шыңырау», «Қараған-Босағадағы қай майдан», «Бес шыңырау» сынды күйлері ел арасында сақталған. Бірақ уақыт өте келе кейбір туындылары ұмытылып қалған.
Абылдың домбырасы Бертістен тараған Жұбанның үйінде сақталған. Оны 1920 жылы Жалғасбайдың үлкен ұлы Жүсіп алады. Жүсіп күйші, әнші, палуан болған. Ол дүниеден ерте озады. Кейін айттырулы Бегей ауылының қызы Алмашты әмеңгерлік жолмен Жүсіптің інісі Омарға атастырады. Бір өкініштісі, аумалы-төкпелі заманда Абылдың домбырасы Омардың баласы Бөгеннің үйінде жоғалып кеткен екен.
1990 жылы Ақтау қаласында балалар өнер мектебі ашылып, 1995 жылы 21 қыркүйекте Ақтау қалалық мәслихатының №99 шешімімен балалар өнер мектебіне күйшінің есімі беріледі. Қазіргі таңда бұл мектепте 5 бөлім жұмыс істейді.
1995 жылы мамыр айында Маңғыстау облыстық филармониясы жанынан Абыл Тарақұлы атындағы ұлт-аспаптар оркестрі құрылды. Былтыр бұл оркестрге – 25 жыл толды. Сондай-ақ күйші-композитор Абыл Тарақұлының туғанына биыл 200 жыл. Осы орайда дарынды домбырашының және оның шығармашылығы туралы өзіміз білетін бірқатар деректі оқырманмен осылай бөлісуді жөн көрдік.
Марат ҚАМАРАТДИНҰЛЫ,
дәстүрлі өнер зерттеуші, Күйшілер одағының мүшесі
