Мұзафар Әлімбаевтың «мұзафаризмдері» сияқты, Қадыр Мырза Әлінің де дәлдігі мен тапқырлығына дән риза болып жүргендер көп. Мысалы, «Оқулығы – жұқа, тарихы – қалың халықпыз» дейді ол. Шынында, тарихын тасқа қашап жазып кетті десек те, бабаларымыздан қалған деректердің көпшілігін бүгінде Қытайдың, Ресейдің басқа да елдердің архивтерінен іздеп жүргеніміз белгілі.
Бірнеше ғасыр отар болған кезде тарихымызды өзіміздің ғалымдардың түгендеуіне толыққанды мүмкіндік болмағаны, бетке ұстар тарихшыларымыз қуғын-сүргінге ұшырағаны белгілі. Бұл туралы Қадыр Мырза Әлі:
«Сарғайдық қой артын күтіп әліптің,
Сырын неге жасырамыз алыптың?!
Жаман болса жаман болсын,
Жарқыным,
Өз тарихын өзіне бер халықтың», депті.
Ғалымдарымыз бен қаламгерлеріміздің жұмыр басын қатерге тігіп, Мағауин айтқандай «жаңбыр-жаңбырдың арасымен жүгіріп жүріп» жазған еңбектерінің арқасында ғана біраз олқылықтың орны толды.
Өз тарихын өзі зерттеуге мүмкіндігі болмай, езуіне батқан ауыздықтан әбден зәрезап болып, қаталап қалғанның кесірі ме, әлде бұл басқа халықтарға да тән құбылыс па, кім білсін?! Әйтеуір еркіндік тигеннен кейін екі қазақтың бірі өзін тарихшы сезінеді.
Бір қызығы, бұрын тарихпен мақтанатындар көп болатын. Жалаңбұт жүрген Еуропаға шалбар киюді үйреткен кім? Түркілер – біздің бабаларымыз. Жабайы жылқыны қолға үйреткен? Біз! Дөңгелекті, үзеңгіні ойлап тапқан – біз... Осылай тізбелей беруге болады.
Рас, әлемдік өркениет көшін ілгерілетуге бабаларымыздың қосқан үлесі қомақты. Дегенмен өткеніңмен орынды-орынсыз мақтана берудің де болашақ үшін берері көп болмаса керек. Уақыт өте келе, осы құбылыс саябырлағандай көрінген. Алайда кейінгі кезде керісінше өткенді мансұқтаушылардың қарасы көбейді: «Еуропа бу машинасын ойлап тауып жатқанда қазақтар барымта-қарымтаның қамымен шапқылап жүрді». «АҚШ «Титаникті» суға түсіріп, мұхитты кесіп өтіп бара жатқанда қазақтар қармақпен балық аулауды да білмейтін». «Өзгелер зәулім-зәулім ғимараттарды салып жатқанда қазақтар мал соңында жүрді». Аталарың түк білмеген, түк тындырмаған сияқты. Өзге дамыған елдерге қарап, аузын ашып, алақанын жайып отырған екен деп қаласың. Әйтеуір ақынның:
«Шежіреміз қию-қию,
Шырғалаң.
Шырғалаңды ұқпай менің жүр балам.
Жерүстінде бір шаһарым ержетіп,
Жерастында шөгіп жатыр бір қалам!» дегені еске түсіп жұбанасың.
Тағы да: «Өз халқын өзі тобыр санайтын топас патшалар тарихта көптеп кездеседі», дегені еске түседі. Патшалар емес, қарапайым азаматтар да халқын, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның өкілдерін тобыр, надан санайтын болғаны ғой. Санай берсін, кімнің аузына қақпақ боласың?! Бірақ әжептәуір оқыған-тоқыған азаматтар тарих туралы теріс пікірін әлеуметтік желі арқылы жалпақ жұртқа жайып жатқаны қынжылтады. Ақпараттың астарына үңілуге әдеттенбеген, сыни ойлауға санасы бейімделмеген, деректің дұрыс-бұрысын ажыратып жатпай жұта салатын жастар шынымен өз халқын өзгелерден қор санаса, күйкі тірліктен басқа түк бітірмеген надан, тобыр деп ойлап қалады-ау.
«Бабалардың шоқ басқан табанымен,
Бірдей екен жақсысы жаманымен...» дейді Қадыр Мырза Әлі. Бес шумақ өлеңде қазақты асыра мақтамай, қатты құлдыратпай, жақсылығы мен кемшілігін таразыға тартып берген. Алтын аралықты айқын аңғарғаны таңғалдырады һәм тәнті етеді. Таудың күнгей бетіндегі адам теріскейдегі көлеңкені көрмейтіні сияқты, теріскей беттегі адамға күнгейдегі жарқыраған әсем әлем көрінбейтіні хақ. Тек шырқау биіктегі адам ғана екі тарапты түгел шолатыны түсінікті. Яғни халқының жақсысы мен жаманын саралау үшін де адамның ой-санасы биік болуы керек-ау.
Арнұр АСҚАР,
журналист
