Араб әлеміндегі қазақ елшілері

Осы уақытта ұлттық сыртқы саясат­тың маңызды бағыттарының бірі – қазақ халқымен тарихи, мәдени, рухани сабақтастығы бар болған араб әлемі де назардан тыс қалмады.

1993 жылы Қазақстан араб елдерінің көшбастаушы мемлекеті Египеттің астанасы Каирде тұңғыш елшілігін ашты. Одан әрі көп ұзамай Сауд Арабиясы Корольдігінде, Біріккен Араб Әмір­ліктерінде, Қатарда, Иордания Король­дігінде, Кувейт мемлекеті және Оман Сұл­тандығында елшіліктеріміз бой көтерді. Биыл Мароккода елші­лігімізді аштық.

Ендігі сөз әрқайсысымен дипломатия­лық қызметте бірге жұмыс істеудің сәті түс­кен араб елдеріндегі елшіліктерді бас­қарған, қазіргі кезде басқарып келе жат­қан елшілеріміз туралы болмақ.

Осы орайда бірінші кезекте Болатхан Тайжан мен Асқар Мусинов туралы айт­қан жөн. Сонау Кеңес Одағының дипло­матиялық мектебінен өткен, осы саланың қыр-сырын білетін, араб әлемін тереңінен таныған мамандар болғандықтан, осы елшілердің кәсіби өмірлік тәжірибесі мен сияқты жас дипломаттарға таптырмас қазына еді.

Өмірден өтсе де Болатхан ағамыздың ақыл-кеңестері, ұстаздық өсиеттері, Отанға деген оның сүйіспеншілігі әрдайым жадымызда. Қазақ тілінің жанашыры бола отырып, дипломатиялық құжаттарды мемлекеттік тілге көшіру­дегі еңбегі шексіз. Келіссөздерді қазақ тілінде өткізіп, қазақ тілінің үнін шетелдік әріптестеріне естірткен.

Бірінші шетелдік іссапарға шы­ғар кезімде Болатхан ағамыз мені шақы­рып алып, араб тілін қаншалықты меңгер­генімді арабша газет беріп тексерген. Енді ғана шығыстану факультетінің араб бөлімін бітірген мен оның емтиханынан «үшке» өттім деп те айта алмаймын. «Иә, Бабыр, араб тілін жаман емес, бірақ әлі де болса машықтану қажет. Жалпы, ойлайтын адамға ұқсайсың, оқасы жоқ, кемшілік бәрімізде бар. Үйренуге икемің бар екен үйретем», деп әңгімесін тәмамдаған. Екі айдан кейін Қазақстан Республикасының Еги­петтегі елшілігінің атташесіне айналдым. Дипломатиялық жолым осылайша басталды.

Сауд Арабиясында сол кездегі ел­ші Асқар Мусинов ағамыздың қол астын­да істеп, мол консулдық және прото­колдық тәжірибе жинақтадым. Бұл кісінің дипломатиялық мектебінен өту тиянақтылық пен шыдамдылыққа, берілген тапсырмаларды егжей-тегжейлі орындауға, әр заттың түпнұсқасына үңі­луге үйретті. Ливияда әскери аудар­машыдан бастаған, көптеген үлкен мем­лекеттік, дипломатиялық лауазымдарда болған Асқар ағамыз қазіргі таңда Ислам ынтымақтастығы ұйымы Бас хат­шысының орынбасары қызметінде жемісті қызмет атқаруда.

Сауд Арабиясындағы Нәзір Төре­құлов­тан кейінгі алғашқы қазақ елшісі Бағдат Әміреевтің дипломатиялық жетістіктерінің ішінде Қазақстанға тартқан араб инвестициялары мен астананың көркеюіне қосқан үлесін ерекше атап өткен жөн. Мықты арабтанушы, араб әлемін жақсы білетін шебер дипломат ретінде араб қаржы­сының Қазақстанға құйылуына тіке­лей қатысқан. Сонымен бірге, Бағдат ағамыз­дың сараптамалық құжаттарды шебер­лікпен дайындау ерек­шелігі ұмытыл­майды. Сыртқы істер министрлігіне қазақ-араб қатынастарына жалпы саяси-экономикалық, әлеуметтік тақырыптағы түрлі мәселелерге байланысты күрделі құжаттарды жеке өзі жазатын. Араб елдерінен басқа мемлекеттерде де елші қызметін атқарған Б.Әміреев қазір Түркі кеңесінің Бас хатшысы ретінде түркі әлемімен байланыстарды ілгерілетуде қажырлылықпен еңбек етіп жүр.

2012 жылы Сыртқы істер министрлі­гінде Иордания Корольдігіндегі алғашқы елші Болат Сәрсенбаевпен таныстым. Ол кісі маған Сирияға консул болуға ұсыныс жасады. Сирияда ішкі саяси жағдай өршіп бара жатқандығына қарамастан, келісімімді бердім. Қауіпсіздік шараларын ескере отырып, Дамаскідегі қазақ консулдығы уақытша Иордания астанасы Амманда орналасты. Қызметтік мақсаттарда Дамаскіге іссапарға шығып тұратынбыз. Бір ерекшелігі, Болат аға­мыз Сирияға сапар жасаған кезде елші дәрежесінде болғандықтан, Сирия жағы оған қарулы күзет беретін. Менің қауіп­сіздігімді ойлай отырып, әрдайым Сирияға менімен бірге жол жүретін. Израильде кеңесші болған ол Таяу Шы­ғыстағы, әсіресе, палестина-израиль шиеленісі проблемасын жетік білетін.

Болат ағамыз Палестина мен Сирияда жағдай ушыққан кездері қазақстандық азаматтардың елге қайтарылуына үлкен үлес қосқан. Дамаскідегі әл-Фараби атындағы мәдени орталықтың салынуы­на және сақталуына көмегі тиді.

Адами тұрғыдан алғанда да Б.Сәр­сенбаевты елшіліктегі дипломаттар ерекше құрмет тұтатын. Тіпті қазір­дің өзінде талай жылдар өтсе-дағы бұ­рынғы ұжым елшісімен байланы­сын үзбей келеді. Зейнет жасына кел­генімен, мол дипломатиялық тәжіри­бесін еліміз үшін маңызды болып табылатын Конфессияаралық және өрке­ниетаралық диалогты дамыту жөнін­дегі Н.Назарбаев атындағы КеАҚ басқар­масы төрағалығында қолдану үстінде.

Араб әлемінің есігін ашқан біздің елдің елшілерінің жүгі ауыр болды. Жаңадан елшілік ашу ол кезде оңай шаруа болмады. Экономикалық қиындықтарды бастан кешіріп жатқан Қазақстанда жағдай мәз емес еді. Бұл елшіліктерге де әсерін тигізді. Жарты жылдап дипломаттар айлық алмаған кез болды. Дипломатиялық арнайы оқу орындарын бітірмеген мен сияқты жас дипломаттар бәрін іс жүзінде танып білдік, үйрендік. Бірақ белгілі шығыстанушылар, Ұлт­тық университеттің Шығыстану факуль­тетінің түлектері – араб тілінің майталмандары, сондай-ақ Кеңес Одағы кезінде Иракта, Сирияда, Ливияда әс­кери аудармашы мектебінен өткен ағала­рымыз дипломатияның қыр-сырын тез меңгерді. Осы орайда олардың атта­рын атап өтпеске болмас. Бұл қатар­да Шығыстану факультетінің негізін қа­ла­ған ғалым, дипломат Әбдісаттар Дер­бісәлі ағамыздың орны бөлек. Сон­дай-ақ Ержан Қалекенов – Ливанда, Бақыт Арыстанов – Сирияда, Талғат Шалданбай – Джиддада консул болып, нәтижелі қызмет атқарып жүр. Қайрат Сақи дипломатиялық жұмысын зейнетке шығуына байланысты аяқтап, шығармашылықпен айналысуда. Айта кетерлік жайт, бұл кісінің қаламынан мәмлүктер тақырыбында бірқатар туын­ды шыққан. Қай араб елінде болсын Қайрат ағамыз кітап дүкендерінен, букинистерден, жергілікті архивтерден мәмлүктерге қатысты тарихи деректерді жинауды әдетке айналдырған.

Арабтанушы дипломаттар арасында ұлт жанашыры, нағыз патриот, жазушы, ғалым Сайлау Батыршаұлының шоқтығы биік. Кеңес Одағы заманында араб мем­лекеттерінде елшілікте істеп, кейін Қазақ­станның Сыртқы істер министрлігі мен дипломатиялық өкіл­діктерінде біраз істеген. Мені мақала жазуға дағдыландырған, алғаш шыққан мақалаларыма қолдау білдіріп, жол сіл­теген ағаларымыздың бірі.

Осы күндері Сауд Арабиясы Король­дігіндегі елшіміз, одан бұрын Еги­пет­тегі Қазақстанның елшісі бол­ған Берік Арынмен 1995 жылы Сырт­қы істер министрлігінің Таяу шығыс бас­қармасында танысқан едік. Атташеден елші дәрежесіне дейін көтерілген, араб елдерінде көптеген жылдар бойы қызмет істеген, кәсіпқой дипломаттардың бірі. Осы орайда белсенділігімен танымал елші Б.Арынның жүзеге асырған кейбір бастамаларына тоқтала кетейін.

Атап айтқанда, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұлы ойшыл әл-Фарабидің 1150 жылдығын ха­лықаралық деңгейде атап өту туралы қаулысын іске асыру аясында, Рияд қаласында Қазақстанның Сауд Ара­бия­сындағы елшілігі Король Фейсал атындағы Ислам зерттеу орталығымен бірлесіп, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық университетінің қолдауымен өткіз­ген «Әбу Насыр әл-Фарабидің адамзат өркениетінің дамуына қосқан үлесі» та­қырыбында халықаралық конфе­ренция­ны атап айтуға болады.

Ұлы ақын, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбайұлының шығармаларын Сауд Арабиясында кеңінен насихаттау аясында Қазақстан елшілігі мен саудтық Зерттеу және мәдениетаралық білім орталығы бірлесе отырып, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қолдауымен симпозиум өткізді.

Египетте істеген кезінде Б.Арын Каир қаласында Қазақ хандығының 550-жылдығына арналған ғылыми-тәжірибелік конференция, сондай-ақ «Көшпенділер» кітабының араб тіліндегі аудармасының тұсаукесерін өткізді. Араб елдері басшылары ішінен бірінші рет Египет Президенті Абділ Фаттах Ас-Сисидің Қазақстанға сапарын ұйымдастырды.

Елші Мадияр Меңілбекті бірнеше мәрте теледидардан Президентке араб делегацияларымен кездесулерде аудар­ма жасап жүргенінде көрдім. Кейін министр­лік қабырғаларында танысып, жақсы жолдасқа айналдық. Ол да мен сияқты, Алматыдағы екінші мектеп-интернатты бітірген болып шықты. Араб тілін, әдебиетін, көп арабтанушы­лар тереңінен білмейтін діни аспек­тілерді араб сұхбаттастарымен солардың тілінде талқыға сала алатын кәсіби маман дипломат. Қазақстан мен Әмірліктер арасындағы екіжақты қарым-қатынастарды жоғары деңгейге көтеріп келе жатқан азамат. Жуырда Қазақстанда жалпы сомасы $2,2 млрдқа жуық инвестициялық жобаларды іске асыру туралы бірқатар уағдаластықтар мен келісімдерге қол жеткізді. Олар ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, тау-кен металлургия кешені, туризм, қаржы және энергетика саласындағы жобаларды іске асыруды көздейді. Пандемия кезінде Біріккен Әмірліктерден қомақты медициналық гуманитарлық көмек те тартылды.

Байқап қарасақ, егемендік алғаннан бері араб елдері бағытындағы дипломатия саласындағы мамандар біршама өсіп, сапа жағынан да жоғары дәрежеге ие болды. Бұрындары Таяу Шығыстағы саяси ахуалға, негізінен, Ресей дипло­ма­тия­сының тұрғысынан қараған бол­сақ, енді отандық шығыстанушы ди­пломаттардың арқасында дербес сыртқы саяси көзқарас қалыптасты.

Қазақ дипломатиясы саласының араб бағытында қызмет атқарып келе жатқан, түрлі өмірлік себептермен басқа бағыттарда қызмет істеп жүрген кейбір азаматтардың есімдері кәсіби мейрам күні атап өтуге лайықты.

Кувейттегі елші Азамат Бердібай, Египеттегі елші Қайрат Лама Шариф, Қатардағы елші Арман Исағалиев, Сауд Арабиясындағы бұрынғы елші – Ислам ынтымақтастығы ұйымындағы Қазақстанның өкілі Бақыт Батыршаев, қатардағы бұрынғы елші Асқар Шоқы­баев, Дубайдағы бас консул Рауан Жумабек, Сыртқы істер министрлігіндегі ерекше тапсырмалар жөніндегі елші, Омандағы бұрынғы елші Ержан Мұқаш, Омандағы қазіргі елші Наджмеддин Мухаммедәлі, белгілі саясаттанушы Расул Жұмалы. Араб-ислам әлеміндегі алғашқы әйел елші – Мароккодағы елші Сәулегүл Сайлауқызы.

Өмір заңымен біреулер атқа мініп жатса, біреулер түсіп жатады демекші, дүниеден өткен ағамыз Бақтияр Тасы­мов туралы бірер сөз айтқан жөн. Қазақ арабтануының кемеңгері, Қазақ­станның Египет пен Сауд Арабия­сындағы елшісі. Бар өмірін араб тілін дәріптеуге, араб әлемін танытуға жұм­саған. Сараптамалық құжаттарды жазу жағынан бұл ағамыздың теңдесі жоқ. Студенттік кезде ол кісінің лекцияларын ұйып тыңдаушы едік. Көптеген жылдар араб елдерінде аудармашы болып істегендіктен болу керек, оған қоса жалпы білімінің тереңдігінен шығар, араб елдері тарихынан оқыған лекцияларын ертегідей тыңдайтынбыз.

Есімдері аталған тұлғалардың әрқай­сысын жеке білгендіктен, олардың мық­ты дипломаттар екендігін ерекше атап өтуге болады, тіпті әрқайсысы туралы бір-бір кітап жазуға лайықты тұлғалар. Қазақстан осындай білімді де білікті кадрлардың арқасында араб әлемінде жүзіп келе жатқан кемесінің қандай да болсын толқындардан қорықпауына болады.

Әрине, дипломатия туралы айт­қан кезде Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың сыртқы саясат­тың, ди­пло­матиялық корпустың қалыпта­суына қос­қан елеулі еңбегін айтпасқа болмайды. Мемлекет басшысының саяси жетістіктері туралы қыруар мақа­ла жазыл­ған, ал мен болсам, оның күн­делікті өмірде қандай екендігін өз басымнан өткен бір ғана оқиғаға сүйеніп баяндап берсем деймін.

1996 жылдың күзі, Алматы қаласы, сыртта жаңбыр, шамасы кешкі он бірлерден асқан уақыт болатын, қателеспесем. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің кабинетіне кіреберіс бөлмеде тым-тырыс. Түнгі кезек­шілікте бүгін менің отыратын кезегім. Мен – ол кезде Азия және Афри­­ка басқармасының референтімін. Министр­лікте істегеніме бір жылдың көлемі, мұндай кезекшіліктерге үйрен­генмін. Осы түнде, таңғы тоғызға дейін кезекші министрлікті сыртқы әлеммен байланыстыратын дәнекерге айналады. Шетелдерден түсіп жатқан шұғыл хабарламаларды тіркейді, керек жағдайда бас­шылыққа хабарлайды. Тиіс­ті бай­ланыстарды орнатады. Факстар жібе­ріп, Қазақстанның шетелдердегі өкіл­дік­­теріне басшылықтың тапсырмаларын шұғыл жеткізеді. Төтенше жағдайларда басқа да мемлекеттік органдармен тығыз байланыс­та болып, жалпы үйлестіру жұмысына көмектеседі.

Егемендіктің алғашқы жылдарында Сыртқы істер министрлігінің негізі қаланып жатқан кезде мендей жастарға, кеше ғана Қазақ ұлтық университетінің Шығыстану факультетін бітірген түлек үшін мұнда жұмыс істеудің сәті түсуі ең жоғары бақыттай сезілетін.

Сол кездегі Сыртқы істер министрлігі туралы ерекше сезім жадымда сақ­алған. Кеңес Одағы сыртқы саяси ведомство­сында істеген ағаларымыз біз үшін ғұламадай көрінетін. Нағыз дипломаттарды көру, олармен бірге жұмыс істеп, әріптес саналуымыз ерекше сезім тудыратын. Олар бізге басты ұстаздарымыз болды деуге болады. Өйткені біздің білгеніміз шамалы еді. Дипломатия деген біз үшін алыс белес­тей көрінетін.

Қызметкерлер мен министр бір кіре­берістен кіріп, әрдайым оны көріп тұра­тынбыз. Қасым-Жомарт Кемелұлы да өз қызмет­керлерін күнде көретін. Министр­лікте қазіргідей арнайы бөлек есік жоқтың қасы еді.

Осы бір түні бутербродпен шайымды дайындап, шай қайнағанша алып келген кітабымды алып оқып отырғанмын. Кенеттен баспалдақпен бір адамның тез көтеріліп келе жатқандығын естідім. «Тарс» етіп есік ашыла қалды. Сол кездегі Сыртқы істер министріміз Қасым-Жомарт Тоқаев кіріп келді. Атып тұрып, «кезекші Дәуренбеков» деп өзімді таныстырдым. Қолын созып амандасты да, назарын оқып отырған кітабыма аударып: «Кітап оқып отырсың ба? Бұның дұрыс. Не оқып жатырсың?», деп мұқабасын аударып қарады. Оқып жатқаным – Идрис Шахат­тың «Суфизм» кітабы еді. Министр: «Қол­даймын, жарайсың. Бірақ мұндай кітап­тарды ақылмен терең ойланып оқу керек», деп кабинетіне кіріп кетті. Бір шұғыл жұмыс болып қалған-ау. Біраз отырып, шықты. Кетерінде «кезекшілігің жақсы болсын» деп қоштасып, қолымды алды. Бірінші рет жақыннан көрген кезім еді. «Қарапайым адам екен» дедім ішімнен.

Осы оқиғадан кейін министрмен бірнеше мәрте ғана кездесуге мүмкіндік туды. Олардың өзі қызмет бабында бол­ған қысқа ғана кездесулер. Олар қысқа болғанымен, әрдайым жылы да мәнді болатын.

Иорданияға жұмыс сапарымен келген уақытта да тығыз жұмыс кестесіне қара­мастан, хал-жағдайымды, жұмыс бары­сын сұрап, жеке шақырып алып, «Беласу» кітабын қолтаңбасымен сый­лаған. «Дипломат – шығыстанушы Дәу­рен­бек Бабыр Жақауұлына ізгі ниет­пен!» деген қолтаңбасы – мен үшін үлкен мәртебе. Әлі күнге дейін балаларыма көрсетіп отырамын. Күнделікті үстелім­де тұратын кітап.

Сенатта қызмет істеген кезде Қасым-Жомарт Кемелұлының кездесулерін да­йындап, сұхбат жазбаларында отырып, жақынырақ жүрген кезде оның тек дипломатияда ғана емес, жалпы ақыл-ой өрісінің кең де терең екендігін аңғар­дым. Қағазсыз сөйлеп, тоқетерін айтып, сұхбаттасының ойының алдында жүре­тіндігі – ерекше бір жайт. Ал ең бас­тысы – адами қасиеті. Сонау министр бол­ған кезінде дипломаттардың қам­қор­шысы болатын, кез келген мәсе­­леге зейін қойып барып шешім қабыл­дайтын. Тіпті таңғаларлық жайт: министр­ліктегі дипломаттардың төмен дәреже­дегілерінің де есім­дерін білетін. Қиын жағ­дайға түс­кен дипломаттарға қол ұшын аямайтын.

Жылдар өткен сайын қазақ дипломатиясы күшейе түсуде, есейе түсуде. Жаңа, білімді, арнайы оқу орындарын бітірген, кейбірі шетелдерде оқыған жас буын аяқ басуда. Мұның барлығы – қуанарлық жайт. Бүгінгі мерейлі күні барша дипломат қауымын кәсіби мерекемен құттықтап, жаңа жетістіктерге жете берулеріне тілек білдіремін.

Бабыр Дәуренбек