Израильдің осы бағыттағы тиісті шараларды жүзеге асыруы бұл елдегі халық санының өсуіне ықпал етті. 2009 жылы елдегі халық саны Израильден тыс жерде тұратын еврейлердің санынан асып түсті. Бір қызығы, Израиль халқының орташа тығыздығы бір шаршы шақырымға 395 адамнан келетініне қарамастан, аталған мемлекет шетелдік отандастарын еліне шақырудан бас тартпай, олар үшін барлық мүмкіндіктерді қолдануда. Қазіргі уақытта Израильдің Алия және интеграция министрлігі иммиграция және шетелдік еврейлермен өзара іс-қимыл саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру бойынша белсенді жұмыс жүргізуде. Алия (репатриация) және интеграция министрлігі репатрианттарға Израиль өміріне толық бейімделгенге дейін жан-жақты қолдау көрсетеді. Бұл саясатты жүзеге асыруда мемлекетке Еврей агенттігі белсенді түрде көмектесуде.
Еврей агенттігінің негізгі мақсаты – әртүрлі білім беру бағдарламаларына тарту арқылы Израиль мен бүкіл әлем бойынша жас еврейлердің ұлттық сана-сезімін нығайту. Бүгінде еврейлердің болашағын қамтамасыз ету жас еврейлер арасында еврей қауымдастығына және оның халқына тиесілі болу сезімін Израиль қалай жандандыратынына байланысты. Бұл жерде репатриация үдерісін ұйымдастыру жөніндегі шаралар қатарында жастар сегменті, атап айтқанда, шетелдік отандастарды оқу және білім беру мекемелеріне тарту бойынша білім беру іс-шараларын өткізуге ерекше назар аударылады. Израиль саясатын көптеген ел тәжірибе ретінде қолдануда.
Бүгінгі таңда Израиль мемлекеті өзінің шетелдік отандастарына бірқатар білім беру бағдарламасын ұсынуда. Мәселен, Израиль заңнамасына сәйкес барлық деңгейдегі білім беру жүйесіне қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша тиісті мемлекеттік шаралар көзделген. Олардың барлығы сионизм идеологиясына негізделген және мақсаты – еврей халқын өзінің тарихи отанында біріктіру және жандандыру. Әрине, бұл жалпыұлттық идеяны жүзеге асыру құралы ретінде репатрианттарды қолдаудың әртүрлі бағдарламалары, соның ішінде, білім беру бағдарламалары да аз емес. Мысалы, Израильде балалар мен жастар, сондай-ақ жаңа мамандықты оқыту бағдарламаларын әзірлеу және енгізу немесе ескісі бойынша білімді жетілдіру мәселелері нақты реттелген. Айта кетсек, Еврей агенттігінің жас дәрігерлер мен медициналық жоғары оқу орындары студенттерінің, IT, нақты ғылымдар, басқару және бизнес салаларындағы жас мамандардың, спортшылар мен белсенді өмір салтын ұнататындардың, фотографтардың, дизайнерлер мен өнер қайраткерлерінің мүдделері мен кәсіби қызметіне бағытталған арнайы бағдарламалары бар. Сонымен қатар Израиль тәжірибесі көрсеткендей, әмбебап және ең танымалы – 17 жастан 21 жасқа дейінгі жастарды Израиль колледждері мен университеттеріне түсуге дайындау бағдарламасы.
Израильде осы елге оралуға құқығы бар шетелдік отандастарына қатысты білім беру бағдарламаларының кейбір ерекшеліктеріне назар аударған жөн. Біріншіден, мектеп оқушылары үшін Израильде орта білім алуды және израильдік жетілу аттестатын алуға мүмкіндік беретін НААЛЕ бағдарламасы бар. («Ноар Оле Лифней ха-hорим», яғни «жастар/жасөспірімдер ата-анасынан бұрын (елге) оралады» дегенді білдіреді). Бұл бағдарлама қаншалықты тиімді? Статистикаға сүйенсек, аталған бағдарлама жүзеге асырыла басталғалы Израильге ата-аналарынсыз келген 10 мыңнан астам жасөспірім орта білім алды. Қазір де бұл бағдарламаның түлектері Израильдің игілігі үшін әртүрлі қызмет салаларында жұмыс істейді.
Бұл бағдарлама Израиль мектептерінде халықаралық стандарттарға сай ақысыз білім мен әлемнің кез келген университетінде қабылданатын жетілу туралы куәлігін алуға, оқудан тыс бағдарламаларға қатысуға (экскурсиялар, семинарлар, мәдени және ойын-сауық шаралары), медициналық сақтандыру, қалта шығындары мен телефон байланысын қоса алғанда, тегін тұруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ оқудың бірінші жылынан кейін қатысушылар демалыс уақытында үйіне тегін ұшуға мүмкіндік алады. Бағдарламаға кәмелетке толмағандар қатысатынын ескере отырып, бағдарламаны іске асыру мерзіміне оларды Израильде тұратын туыстары немесе мемлекет тарапынан бекітілген израильдік отбасы өз қамқорлығына алады. Бағдарлама бойынша білім алушыға Израиль ішкі істер министрлігінен «шетелдік оқушы» мәртебесі беріледі.
Екіншіден, Израиль колледждері мен университеттеріне оқуға түсуге жастарды дайындаудың әмбебап және ең танымал СЭЛА атты бағдарламасы да бар. Ол 10 ай ішінде иврит және ағылшын тілін, математика курстарын, сонымен қатар қосымша сабақтарды оқуды ұсынады. Қатысушылар (17 жастан 21 жасқа дейін) ұйымдастырушы тарапынан толық қамсыздандыруда болады және ай сайынғы стипендия мен өзге де жеңілдіктер алып тұрады.
Үшіншіден, Израильде дәрігерлер үшін таглит (таглит – «ашылу» деп аударылады және еврей ұлтының ұрпақтары үшін Израильге он күндік сапар болып табылады) деген бағдарлама бар. Ол жас дәрігерлер мен медициналық жоғары оқу орындары студенттерінің мүдделері мен кәсіби қызметін шыңдауға бағытталған. Бұл бағдарлама қатысушыларға Израильдің жетекші ауруханалары мен медициналық орталықтарына, медициналық әскери базаға баруға, сонымен қатар медицинадағы озық технологиялармен танысуға бірегей мүмкіндік береді. Start-Up таглиті IT, нақты ғылымдар, басқару және бизнес салаларындағы жас мамандардың кәсіби қызметін жетілдіруге бағытталған және израильдік «экономикалық ғажайыпты» және инновациялар индустриясының феноменалды дамуын зерттеуге арналған. Extreme таглиті спортшылар мен белсенді өмір салтын ұстанатындардың мүдделеріне бағытталған және түрлі жорықтар мен спортпен шұғылдануды қамтамасыз етеді. Art-Mix таглиті заманауи би бойынша шеберлік-сыныптары, театр студияларымен кездесулер, мұражайларға экскурсиялар және т.б. іс-шаралар өткізу арқылы қатысушы-фотографтардың, дизайнерлер мен өнер қайраткерлерінің шығармашылығын дамытады.
Төртіншіден, жаңа репатрианттар үшін еврей тілін үйрету үшін Ульпан атты курс та ұсынылады. Базалық тілдік білімді шыңдаумен қатар «жаңа» азаматтар, әсіресе жастар, Израильдің мәдениеті, тарихы мен дәстүрлері, әлеуметтік-экономикалық құрылымы туралы ақпарат алады. Егер репатриант тілді білетін болса, оған оның деңгейіне сәйкес бағдарламаны таңдауға мүмкіндік беріледі. Тегін оқу мүмкіндігі елге келген күннен бастап 18 ай ішінде беріледі және әдетте аптасына 25 сағаттан бес айға созылады. Кәсіби (жоғары білімі бар мамандар үшін), зейнеткерлер мен мүгедектерге, балалар мен студенттерге арналған жазғы Ульпан курстары да бар.
Сонымен қатар студенттерге жоғары оқу орындары мен колледждерде оқу ақысын төлеу арқылы (репатриант мәртебесін алған сәттен бастап алғашқы үш жылда) көмек көрсетіледі, ал оқушылар, өз кезегінде, «оқушы қоржынын» (оқу орнына аударылатын оқулықтарды, экскурсиялар мен мәдени іс-шараларды төлеуге өзіндік дотацияның бір түрі) ала алады. Оның мөлшері баланың жасына және елге келген күніне байланысты. Сондай-ақ, репатрианттар оқудағы олқылықтардың орнын толтыру үшін қосымша сабақтарға баруға құқылы.
Егер Қазақстанмен салыстырмалы талдау жүргізетін болсақ, біздің елімізде бұл бағыттағы жұмыс басқа форматта болса да бастапқы деңгейде жүргізілуде. Мысалы, шетелде тұратын этникалық қазақтарды қолдау шеңберінде Қазақстанда төрт негізгі білім беру бағдарламасы жұмыс істейді, атап айтқанда, жоғары оқу орындары базасында дайындық курстары, жоғары оқу орындарына 4% квота, колледждерге 4% квота, Болон процесі және академиялық ұтқырлық желісі бойынша стипендиялық бағдарлама. Бұл ретте, ресми деректерге сүйенсек, бөлінетін квоталар жыл сайын толық көлемде игерілмейді. Мысалы, 2020 жылы Қазақстандағы жоғары оқу орнына түсу үшін дайындық бөліміне 1 300 орын бөлінсе, тек 825 талапкер ғана түскен болатын, ал ҰБТ-ға қатысу үшін құжаттар тапсырғандар саны 2025 болды. 2020-2021 оқу жылында этностық қазақтар үшін мемлекеттік квотаның 4%, екі мыңнан астам орынға тең болғанына қарамастан, тек 909 талапкер ғана грант иегері атанған екен. Сонымен қатар елімізде колледждерде білім алуға ниет білдірген қандастарымызға келсек, 539 қандасымыз құжат тапсырып, барлығы да оқуға түскен болатын.
Жоғарыдағы статистиканы біз босқа көрсетіп отырған жоқпыз. Егер де жоғары оқу орындары мен колледждерге берілетін квоталардың игерілуіне назар аударсақ, олар әртүрлі, яғни біріншісі ешқашан толық игерілген емес. Осы орайда, бізді бір ғана сұрақ мазалайды. Демек, колледждерге берілетін квота санын көбейту керек. «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының өткен жылдың қорытындысы бойынша берген мәліметтеріне сәйкес, жоғары сұранысқа ие мамандықтар қатарына тракторшы-механизаторлар, жүргізушілер, даяшылар, сауда өкілдері, дәнекерлеушілер, түрлі жұмыс істеушілер/жүк тиеушілер, азпаздар, тәрбиелеушілер, тас қашаушылар мен кеңсе-менеджерлері енді. Қарап отырсақ, келтірілген қажетті мамандықтардың көбісі колледжде оқытылады.
Сол себепті, университеттерге берілетін квотаны азайтып, колледждерге, керісінше, екі есе көбейту керек. Сонымен қатар колледждерге кәмелетке толмаған жасөспірімдер түсетінін ескере отырып, Израиль тәжірибесі негізінде, оларға мемлекет тарапынан қамқоршы бекіткен жөн болар еді (мысалы, қосымша ақыға колледж оқытушысы/куратор болса). Оның үстіне бұндай ұқсас тәжірибе бізде бар. Мысалы, қазіргі кезде еліміздің солтүстік өңірлерінде орта білім инфрақұрылымын сақтап тұру үшін оңтүстік аймақтардан солтүстікке мектеп оқушыларын ауыстырып, әкімдік оларды өз қамқорлығына алуда.
Сонымен қандастарымызға Қазақстанда білім алу үшін бөлінетін квоталардың толық көлемде игерілмеуінің негізгі себептері қандай екенін анықтап көрсек. Біріншіден, ҰБТ емтихандарын тапсырудың өзіндік қиындығы бар және ол оқу бағдарламалары мен мектеп пәндеріндегі айырмашылыққа байланысты. Мысалы, этностық қазақтар Қазақстан тарихы, қазақ тілі пәндерін тұрып жатқан елдерінде өтпейді. Сонымен қатар этностық қазақтар қазақ тілін білетініне қарамастан, үш түрлі алфавиттің болуына байланысты тілдік мәселе де бар – кириллица (оны Қазақстанда тұратын қазақтар, сондай-ақ ТМД-ның кейбір елдері қолданады), латын (оны түрік қазақтары пайдаланады) және араб (төте) жазуы (Қытай қазақтарында). Екіншіден, этностық қазақтар үшін Қазақстанның білім беру мүмкіндіктері туралы ақпараттың жеткіліксіздігі немесе мүлде болмауы, тиісті оқу-әдістемелік базаның жоқтығы. Осыған байланысты, Қазақстан шетелде неғұрлым белсенді сыртқы саясат жүргізуі керек. Мәселен, тұрақты/жүйелі негізде Abaı Úıi мәдени-іскерлік үйлерін тарту, сондай-ақ заманауи қазақстандық білім беру әдістемелерін ұсыну арқылы. Үшіншіден, мұның себебі білім берудің барлық деңгейлерінде тиісті жүйелік саясаттың болмауында. Жоғары білімге баса назар аудара отырып, Қазақстан Израиль сияқты шетелдегі қазақ қоғамдастықтарының балаларын, тіпті балабақшаларға да, ең болмағанда, мектепте білім алу үшін тартуға назар аударуы керек.
Байқағанымыздай, израильдік тәжірибе білім беру бағдарламаларына қатысуға және мәдени, кейде тіпті идеологиялық бағытта, жас еврейлерге арналған десек қателеспейміз. Бұл мәселеде Қазақстан өз тәжірибесін енді қалыптастыруда.
Осылайша, этностық репатрианттарды қолдауға арналған израилдік жоғарыда аталған барлық білім беру бағдарламалары, Израиль үшін экономикалық тиімді, қоғамға ауыртпалықсыз бейімделуге және халықты жұмыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар олар елдің адами капиталын дамытуға инвестициялық үлес ретінде де қызмет етеді. Қарастырылған Израильдің білім беру бағдарламаларының еврей халқының санына оң әсер етуі бізге қызығушылық тудырады.
Қорыта айтқанда, елімізде израильдік тәжірибені қолдану арқылы мәдениет пен тілге баулу, этностық бірегейлікті сақтау және нығайту мақсатында біздің шетелдік отандастарымыз үшін қазіргі білім беру бағдарламаларын едәуір кеңейту және жаңа білім беру бағдарламаларын енгізу қажеттілігі бар. Осындай білім беру саясатын іске асыру болашақ ұрпақтың Қазақстан аумағында өмір сүруіне немесе әртүрлі кезеңдерде атажұртымен қайта қауышуына, олардың қалыптасуы мен жан-жақты дамуына ықпал ететіні сөзсіз. Бұл ретте біздің мемлекетіміздің басты ерекшелігі – қоғамдық-саяси және әлеуметтік тұрақтылығында деп білеміз.
Гузаль ГАЛИАКБАРОВА,
«Отандастар қоры» КеАҚ сарапшысы
