Әңгіме ауаны – тіл тағдыры. Бұл тақырыптың тарқауы шексіз. Ел Тәуелсіздігінің отыз жылында тұғырына қона алмаған мемлекеттік тілге өз туғанынан артық ерекше мейіріммен қарау, жанымен, жүрегімен қорғау Асылы Әлиқызындай қайраткер тұлғаның ғана қолынан келсе керек-ті. Кіндік қаны қазақ топырағында тамса да ана тіліне мұрнын шүйіре қарайтын кейбір қазақтың, ал аумалы-төкпелі жылдарда қазақ деген ұлттың мейірім шуағына, қамқорлығына бөленген көптеген этнос өкілдерінің күні бүгінге дейін мемлекеттік тілді өгейсіп келгені тіл жанашырының көкейіне қонбайтын іс. Ол әлі күнге осы әділетсіздікпен күресумен келеді.
Оның тік мінез, турашылдығын Қап тауының баурайында туып, Алатаудың баурайында тіршілік еткенімен де байланыстырып жатамыз. Десек те, Асылы Әлиқызының өмірі тар жол, тайғақ кешуден тұрады. Жарты ғасырға жуық мемлекеттік тілді дамыту мәселесімен айналысып жүрген тіл жанашырының қызметі осы саланың бүге-шігесімен тығыз байланысты. Бұл салада ғалымның атқарған ісінің ұшан-теңіз екеніне дәлел іздеп жатудың өзі артық.
Осы тұста мемлекеттік тілдің мерейін үстем етуді басты ұстанымы еткен әрі қазақ тілін туған тіліндей қастерлей білетін ғазиз жанның болмысын абайтанушы-ғалым Мекемтас Мырзахметовтің айтқанымен байланыстыра кетуді жөн көрдік: «...жас бүлдіршін Асылының да қасіретті тағдыры алыстағы бұрын өзі көріп білмеген қазақ ауылының отбасында өзінше қайнап жатқан өмір ағысының сапырылысында қалыптасты. Ұлттық, діни әдет-ғұрпын таза ұстанған туған халқы мен қазақ елінің рухани болмысын санасына сіңіріп өскен Асылы қарындасымыз уызынан жарыған ұл-қыздарымыздың бірінен саналады әрі екі халықтың да рухани қазынасын тең еміп өскен біздің сүйкімді телқарамызға айналып шыға келді».
Иә, тағдырдың талайымен Османовтар отбасы өзге ұлт өкілдерінің қатарында 1944 жылы Грузияның Түркияға шекаралас жатқан Ахалқалақ қаласынан жер аударылды. Хавет ауылында өмірге келген Асылы Әлиқызының балалық шағы Түлкібас ауданы «Жаңаталап» колхозындағы қазақ ағайындарының қоржын тамында өтті. Туған жерінде анасынан айырылған балаларын өсіріп, оқытудың ауыртпалығы соғыстан мүгедек болып келген әкесінің мойнына түсті. Олардың жоғын түгендеп, мал баға жүріп, оқытып, адам қатарына қосу, әрине оңайға соқпағаны белгілі. Асылы Әлиқызы бұл күндерді көзіне жас алмай еске алмайды. Көкірегін кернеп шығар сол бір өксік шер анасы – Ағжаға, әкесі – Әлиге деген сағынышын баса алмасы анық. Сана саңылауында қалған сол бір сәт мәңгі сағыныш болып жүрек түбіне ұялап қалды.
«Мен біздің ұлттан алғашқы болып оқығандардың бірімін», – деп еске алады Асылы Әлиқызы. Көрші ауылға қазаға баруға болмайтын қиын-қыстау жылдарда балаларының оқуға деген құлшынысын құп көріп, қолдау көрсеткен марқұм әкесіне айтар алғысы шексіз. «Жер ауып келген алғашқы жылдардағы қиындықты бүгінде ешкімнің басына бермесін деп тілеймін. Сол бір күндерден осы күнге аман-есен жеткенім қайырымды қазағымның арқасы. Анам қайтқанда мен үш жас шамасындамын. Ол жылдарда айрандай ұйып отырған елдің бір түнде мал таситын вагондармен жер ауып кететіні ешкімнің өңі түгілі түсіне де кірмеген. Вагонда малдан да төмен жағдайда бірнеше ай бойы ас-сусыз қалудың қандай ауыр болғанын елестетудің өзі қиын. Сол ауыртпалықтан жол бойы өліп, көмусіз қалғандар көп болды деседі ересектер жағы. Соғыстан кейінгі Қазақстанда да жағдай мүшкіл еді. Бірақ өзінің халіне қарамастан, сырттан жер ауып келген өзге ұлт өкілдеріне үйінің бір бұрышын беріп, нанын бөліп жеген қазақтың дархандығында шек жоқ. Маған және өзімнен кейінгі бауырларыма көршіміз Айтбике жеңешенің қамқорлығы шексіз болды», деп еске алды Асылы Әлиқызы сол бір ауыр кезеңдерді.
Әрі қарайғы әңгімесін «Қазақ деген мейірімді халық жігеріме жігер қосты, жоғары білім алып, ғылым жолына түстім», – деп жалғады Асылы Әлиқызы. Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас ауданындағы Жаңаталап жетіжылдық мектебін тәмамдағаннан кейін Түрікстан педучилищесінде білім алып, мұғалім болып еңбек еткен жас маман Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының филология факультетін қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша үздік бітіріп шығады. Одан кейінгі еңбек жолын Ұлттық ғылым академиясының Тіл білімі институтында аспирант ретінде жалғастыруы ұлы ғылым жолындағы алғашқы қадамы болатын.
Жиырма жылға жуық А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында қызмет істеген Асылы Әлиқызы 1973 жылы ҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор Ахмеди Ысқақовтың жетекшілігімен М.Әуезовтің «Абай жолы» романы бойынша «Қазақ тіліндегі синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғады. «Менің ғылыми жетекшім, тілші-ғалымдардың арасында «кіші Ахаң» аталып кеткен Ахмеди Ысқақов ағай білімділігімен қатар үлкен жүректі, мейірімді азамат еді. Жер ауып келген әзербайжанның қызын жатсынбай, өз перзентіндей ғылымға баулыды. Қазақ тілін осындай дәрежеде үйреніп, сөйлеп жүргенім, тілге деген ерекше құрметім институтта бірге еңбек еткен ғалымдардың маған деген қолдауы мен қамқорлығының арқасы. Ал тілді ғылыми түрде терең меңгергенімді «Абай жолы» романындағы Әуезовтің тіл қолданыс ерекшелігін терең зерттегеніммен байланыстырамын. Сондықтан да Абайды, Әуезовті оқымаған қазақ – қазақ емес», – дейді тілші-ғалым. Ғалымның соны ізденістері нәтижесінде жазылған еңбектер тұтастай тіл тағдырына арналды. «Тіл – тәуелсіз ел болашағы», «Қазағым бар да мен бармын» деген мақалалар жинағы соның дәлеліндей. 200-ден астам ғылыми мақаланың авторы. «Қазақша-түрікше-орысша тілашар» еңбегі, он томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін» (1974-1986 жылдар) құрастырушылардың қатарынан табылуы, ғылыми жинақтардың жарыққа шығуына атсалысуы осы жолда төккен тердің зая кетпегенін көрсетеді.
Тілді дамыту ісін ғылым саласында жетік меңгерген Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор, қоғам қайраткері Асылы Османның іс-тәжірибедегі еңбегі 1993 жылдан Министрлер кабинеті жанындағы Тіл комитетінің Ұлт тілдерін дамыту басқармасының, 1996 жылдары Ұлт саясаты жөніндегі мемлекеттік комитетінің Мемлекеттік тілді дамыту, терминология және ономастика жұмысы жөніндегі Бас басқармасының бастығы болып қызмет істеген жылдарда айқын көрініс берді. Осы тұста биік мінберлерден мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеріп, өз тұғырына қондыру мәселесін ашына айтып, әр сөйлемін тілдің тағдырымен байланыстыра құрайтын Асылы Османның бұл ісіне тәнті болып, өз дәрежесінде көзі тірісінде баға беріп кеткен халқымыздың маңдайалды тұлғаларының естеліктерін назардан тыс қалдыра алмаймыз.
Халық Қаһарманы, жазушы Қасым Қайсенов «Оның барлық іс-қимылына сырттай риза болып отырамын, ал осы қарындасымның тек мемлекеттік тілмен емес, ел тарихына қатысты, оның ішінде Желтоқсан оқиғасына қабырғасының қайысатынын сезгенде, еріксіз көзіме жас алдым», – десе, академик Рәбиға Сыздық «...газет беттерін ашып қарасаң да, радио-теледидарды қоссаң да Асылы сөйлеп отырады. Ол тек қана қазақ тілі емес, тәуелсіз Қазақстанның өзекті мәселелерінің барлығына да отаншылдық рухпен белсене кірісіп, өз ойын ашық білдіріп жатады. Әсіресе, қазақ тіліне қатысты пікірлерін батыра айтады. Қазақ тілін үйренуді басшылардан бастау керек, мемлекеттік тілді білмейтіндерді басшылық қызметке тағайындамау керек, үлкен мемлекеттік мәнге ие жиындардың барлығы да қазақ тілінде жүру керек» деген ойларды айтқан үстіне айтып, жазған үсіне жазып жүретін де осы Асылы Осман», – деп сипаттауы тіл жанашырының тіл майданындағы күресінің жарқын көрінісі.
Ал академик Салық Зимановша айтқанда: «Асылы қарындасымның ағылған, дәлелді, шешен сөздері, әсем әдеби тілмен жазылған танымдық мақалалары баспасөз беттерінде жиі жарық көріп тұрады. Қазақ тілінің үздік қамқоршысы, үздік жаршысы, әрі маманы болуы тарихта өте сирек ұшырасатын, тіпті қазақ жерінде бұрын соңды мұндай дәрежеде кездеспеген құбылыс. Одан кейін қазақ тілін қолдап, бір ғылыми институттың жұмысын жалғыз өзі істеп жүр. Ол қазақтың білімі мен ғылымының көсегесін көгертемін деп жүріп, өз бақытын қазақ мүддесі мен тіліне сыйлаған жан». Осы орайда академик Шора Сарыбаевтың «...ұлт деген мәселелер сөз бола қалса, Асылы Осман бұғып қала алмайды. Бұдан басқа ана тіліне қатысты мәселелерді талқылау, түрлі сұхбат, кеңестерде бір адамның басынан асып төгілерлік үлкен қоғамдық жүк арқалап жүргенін көріп риза боласың» деп айтқан сөздері еріксіз назар аудартады.
«Асылының нағыз тіл жанашыры екендігі тіл мәселесі «мылтықсыз майданға» шыққан 1990 жылдары айқын көрінді. Ол лауазымды қызметтерде жүрсе де, өзінің қамын ойлап қойған жоқ, ұлт мүддесі, қазақ тілі деп жарғақ құлағы жастыққа тимей еңбек етті, даулы орталарда тартынбай айтысқа түсті. Ол түбі бір түркі халықтарының өкілі ретінде тіл тазалығына, оның болашақта өркендеп, келер ұрпақтың қажетіне жарауы жолында ешнәрседен тайынбайды, өзінің қайраткерлік қасиетін, нағыз патриот екендігін көрсете білді. Бүгінде жай ғана күйбең тіршілігімен күн кешіп, қазақ тілінің болашағы мен ертеңі үшін ашық айқастарда арыстандай арпалысып жүрген жанқиярлық еңбегі кейбіреуіміздің көзімізге ілінбегенімен, болашақ ұрпақ мұның мән маңызын жоғары бағалары сөзсіз», деп академик Сұлтан Сартаев тектен-тек айтпаса керек.
Салыстырмалы түрде қарағанда, тілдің бүгінгі жағдайында бұрынғыға қарағанда ілгері жылжу бар. Алайда Асылы Осман қазақ тіліне деген құрметке әлі де болса көңілі толмайтынын айтады. Бүгінде Қазақcтанда қазақ тілінің өркендеуін мақсат тұтқан «Мемлекеттік тілге құрмет» республикалық бірлестігінің төрайымы қызметін қалтқысыз атқарып келетін тіл жанашыры кез келген этнос өкіліне мемлекеттік тілдің мәртебесін түсіндіруді мақсат ете отырып, «Мемлекеттік тіл – менің тілім» деп республикалық радио-теледидардан жар салуының мәні тереңде жатыр. Болашағын Қазақстанмен байланыстыратын әрі осы елде тұратын өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілге деген құрметін арттыру, отансүйгіштік сезімін ояту басты назарда тұрған кезеңде Асылы Әлиқызы «Тіл ортақ болмай, қоғам топтаспайды. Ана тілі әркімнің өзі үшін керек болса, мемлекеттің тілі – Тұңғыш Президент – Елбасының Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясында атап өткендей, елімізде тұрып жатқан барлық ұлт өкілдерінің басын қосатын ұйыстырушы фактор. «Араб тілі – басты тіл, парсы тілі – тәтті тіл, түріктің тілі – өнерлі тіл, ал сол өнерлі тілдің ішіндегі ең шұрайлысы, ең бай, құнды әрі таза сақталғаны – қазақтың тілі». А.Байтұрсынұлының сөзімен айтсақ, «Байтақ жер де, бай тіл де – қазақтыкі». Сондықтан да осынау байтақ жерімізде қазақ халқының саны өсіп, бай тілін баянды етсін», – деп тілейді. «Өзге тілді меңгеру әркімнің өз қалауы. Бірақ тәрбие – ұлттық, білім – әлемдік болу керек. Ал Қазақстандағы қазақ тілі баршамызға ортақ. Соны баянды ету қолымыздан келмей тұр» деген қынжылысын да жасырмады.
Бүгінде қайраткерліктің биігіне көтерілген, жанын қазақпен ғана байланыстыра қарайтын тіл жанашыры «Менің нәсібім де, кәсібім де – қазақ тілі. Сол қазақтың тілін меңгергендіктен, қазақтың барлық ойындағы қасиетін, болмысын ұғып, түсініп, шырылдап айтатыным да сол», дегенді қайталап айтудан жалықпайды әрі осы рухты сөздерімен өскелең ұрпақтың жігеріне жігер қосары анық. Ол халқының мейіріміне мейіріммен жауап беріп, тілдің жоғын түгендеуден жалықпақ емес.
Осы жылдарда ол қазақ тілінің мәртебесі жайлы өзекті мәселе көтеріп, халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларға, дөңгелек үстелдерге қатысып, радио-теледидардан хабарлар беріп, газеттерге үзбей мақала жазып, «Қазақ тілі» мен «Қазақстан мұсылман әйелдері», «Адам құқығын қорғау» қоғамдарының жұмысына белсене атсалысты. Алматы облыстық Әзербайжан этно-мәдени орталығының, «Мемлекеттік тілге құрмет» бірлестігінің төрайымы, «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысы төрағасының орынбасары қызметін атқарып, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі ретінде Тұңғыш Президент – Елбасы Н.Назарбаевтың бастамасымен құрылған «Мемлекеттік тілді дамыту қорының» Қамқоршылық кеңесінің мүшесі болды.
Өзі жанындай жақсы көретін қазағы Асылыдай ардақтысын қошеметтеп, құрметтей білді. Соның дәлелі ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы Түлкібас ауданының және Алматы облысының «Құрметті азаматы» атағына ие болды. «Достық» және «Парасат» ордендері, «Қазақстан Конституциясына 10 жыл», «Астанаға 10 жыл» медальдарымен марапатталған. «Мәдениет қайраткері» құрмет белгісінің иегері. 2004 жылы Американың өмірбаяндық халықаралық зерттеу институтының «Әлемдегі ең таңдаулы әйелі» атағын иеленген.
