Ескерткіштермен тілдестірген ерекше сапар

Тарихи-мәдени және туристік орындарды насихаттау мақ­са­тындағы экспедиция талабына 13 мың­нан астам тарихи-мәдени нысандар зерттеліп, құжатталған Маңғыстау өңірі сұранып-ақ тұр. Қазіргі таңда өңірде арнайы мемлекеттік қорғауға алынған 440-тан астам ескерткіштің 21-і республикалық маңызға ие.

Экспедиция өткізу үшін неліктен Маңғыстау ауданы таңдалды?

Жергілікті халық арасында бағзыдан «қарашаңырақ» деп қастерленетін, өлке тарихына қатысты небір шерлі шежі­ренің, тағылымды тарихтың, тәлімді ұста­нымдардың, дулы оқиғалардың алтын бесігі – Маңғыстау ауданы – бүгінде 36 мыңнан астам тұрғынның құтты мекені. 

Аудан аумағында 9 республикалық, ­68 жергілікті тарихи-мәдени ескерткіш орналасқан. Табиғаттың өзі мүсінде­ген айрықша таулар мен шартастарды, өзге де көрікті орындарды қоспағанда, ерте темір дәуіріндегі Екі патшалық қор­ғаны (Қыземшек), X-ХVІІІ ғасырлардан Нұрқара қошқартасы. Аманқажы, Қа­ратам (Қазақбай), Қал­нияз, Ауызорпа, Бердалы, Құлмам­бет, Қарақұдық, Есалы қойылымдары, Дауысты, Шұбартай күмбезтамдары, Айрақты тауындағы XVII-XIX ғасыр­лардағы жартастағы бейнелер, Бәйте ғи­бадатханасы, ХІV ғасырдағы Маната керуен сарайы, орта ғасырлардың сарқыты Айғырлының бекінісі, 4 үңгірі мен ғибадатханалары, ортағасырлардың еншісіндегі Аққорған бекінісі, ерте темір дәуіріндегі Ақүйік қорғаны – өткен күннің өрнекті белгісі, бүгінгінің қастерлі нысандары. Сол себепті Маңғыстау облысы әкімдігімен келісе отырып, бас басылымның іс-шарасын өткізу үшін Маңғыстау ауданына тоқталған едік. Шежірелі өткенімен, тартымды бүгінімен қызықтырған өңірге қадам басқан экспедиция мүшелерін Маңғыстау ауданының әкімі Тілек Көшмағанбетов қабылдады.

Өзі басқарып отырған ауданның ­ты­­ныс-тіршілігі туралы сөз қозғай келе – Маң­ғыстау облыстық тарихи-мәде­ни қоры­ғы мен ауданның ауыл әкімде­рі тарихи ескерткіштерді қорғау жөнін­дегі 2016-2020 жылдар аралығында­ғы мін­деттемеге отырды. Осы бағытта жыл са­йын тұрғындарды, мектеп оқу­шыларын, мекеме қызметкерлерін, студенттерді ұйымдастырып, өз аумақ­тарындағы қауымдарға сенбілік таза­лық жұмыстарын жүргізіп отырады. Биыл мамыр айында аудандық мә­дениет, дене шынықтыру және спорт бө­лімі қауымдардың шырақ­шыларымен кез­десіп, қауым басының бастапқы қал­пын сақтап тұруын қада­ғалауды және бү­лінбеуін тапсырды.

Жармыш ауылының аумағындағы «Ақтам» қауымының (Әділ ата) түнеуха­насын ұрпақтары шатырын өзгертіп, сыр­лап, әктеп, жаңартса, Өтес ауылы аумағындағы республикалық дәреже­дегі «Сисем ата» түнеуханасын ауыл әкімдері, ауыл тұрғындары өз күштерімен кеңейтіп, зиярат етіп келушілерге жағдай жасап қойды. Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы бойынша үш бағытта «Ақмыш» демалыс орнына, «Масат ата» қауымына және «Сисем ата» қауымына туристік маршруттар сызылып, іс-шарамызға енгіздік. Ақмыш, Самал, Ағашты, бұрынғы Онды лагерін туризмді дамыту бағытында кәсіпкер ел азаматтары күтімге алып, қоршап, абаттандырып, қайта жаңғыртып, туристердің көп баратын жеріне айналдырса дейміз. Сондай-ақ Тобықтыдағы «Бекет ата жерасты мешіті» ғимараты қазіргі кезде жүздеген адамға қызмет көрсете алады. Мешіт жанындағы түнеуханаға ­аудан әкімі бастап, мекеме қызметкерлері шарбақтарын сырлап, көгалдандыру жұмыстарын жүргізді. Мешітке рестав­рация жасалынды. Жыл сайын аудан әкімі қызметкерлерінің, мектеп ди­рек­торларының, жастардың осы ме­шітке барып, тазалық жұмыстарын жүр­гізуі дәстүрге айналып келеді. Туризм­ді да­мыту үшін тарихи-мәдени нысан­дар­ды лайықты инфрақұрылыммен қам­­ту маңызды. Осы бағытта Самал, Шер­­қала, Айрақты демалыс орында­ры мен Отпан тау тарихи-мәдени кеше­­нінің кіреберіс жолдарын орташа жөн­деу, «Көгез» этноауылының су, газ мәсе­­лесін шешу бағытында жұ­мыс­тар жүргізілуде. Туристерге қо­лайлы қыз­мет көрсету орталығын құру – бұл кезек күттірмейтін қажеттілік, облыстың беделі және аймақтағы ішкі туризмді дамытуға тағы бір қадам, – деді аудан әкімі Тілек Жеткізгенұлы. Журналис­тер мен блогерлерден құралған топқа Маңғыстау ауданы әкімінің орынбасары Е.Махмутов, аудандық ішкі саясат бөлімінің басшысы Ж.Молдашева, аудандық қоғамдық кеңестің төрағасы, журналистика саласының ардагері Ұ.Кү­бірбай, шежіреші, бірнеше кітаптың авторы, «Маңғыстау аудандық азаматтық бастамашылығы» ҚБ төрағасы С.Әнес және аудан өнерпаздары қосылып, үлкен жолға бет алдық.

«Шерқала – таудың бөркі еді...»

Экскурсия жүргізушісі айтары көп маман, маңғыстаулықтарға есімі жақсы таныс, «Адай ата-Отпан тау» тарихи-мәдени кешенінің қызметкері Құралай Ізімбергенова Ақтаудан шыққан соң-ақ сөз тізгінін өзіне алып, жол бойы Маңғыстаудың табиғаты, ескерткіштер мен олардың тарихы, аңыздар мен деректер туралы шежірелі баянын үзген жоқ. «Атамекен» экспедициясының алғашқы ат басын тіреген орны Шетпе ауылынан солтүстік-батысқа қарай 17 шақырым қашықтықта орналасқан Шерқала тауы болды. Ежелгі жер сілкіністері нәтиже­сінде пайда болған биіктігі 308 метр төрткүл ақ бор тау Шерқаланың жақын маңайында шар тәрізді тастар мен тұтас гранитті сомтастар көптеп ұшырасады.

– Кейбір аңыздар бойынша бұрыны­рақта Шерқаланың төбесінде кішкене қалашық болған. Халық сол жерде өмір сүріп, дұшпандардың шабуылынан қор­ғанған екен. Таудың солтүстік бөлігі үз­діксіз соққан желдің әсерінен мүжіліп, өзгеріске ұшыраған. Осы желдің әсерінен оның жан-жағынан пайда болған жеке түзілістерді де байқауға болады. Ал оң­түстік бөлігі мен шығыс жағы тік жарлы. Жо­ғарғы жағы тегіс, адамның жүріп-тұ­руына ыңғайлы. Таудың етегінде төбе­сіне апаратын үңгір бар, – дейді Қ.Ізім­бергенова. Тау баурайында аудан өнер­паздары ән мен жырды әуелетті.

Одан соң экспедиция мүшелері Маң­ғыстау ауданы Шетпе ауылынан 20 шақырым қашықтықтағы Ақмыш сайы­на келді. Ақмыш бағының бір жарым ғасырлық тарихы бар. Көнекөздердің айтуынша, алғашында Таусар деген кісі Астраханнан 220 дана ағаш әкеліп еккен. Төңкерістен кейін казактардың атақты атаманы В.Толстов Ақмышта уақытша орда құрғаны белгілі. Он шақты жыл өткен соң мұнда мектеп-интернаты мен колхоздың орталық тұрағы ашылды. Кеңестік кезеңде қазірге дейін көз тартып, туристер қызығатын жаңадан ағаштар отырғызылды. Сайға кіреберісте жолаушылардың көзіне құмыра ұстаған Ақбөбек қыздың мүсіні орнатылған. Ақмыш сайы әдемі табиғатымен көз тартады. Бұрындары мұнда ғұмыры ұзақ талдар өсетін, бірақ олар жоғалып кеткен. Олардың орнына жергілікті Тұқымбай Түйебаев ақсақал егін еккен. Шағын тау бұлақтарынан толатын арналар, бірде өзенге айналады, бірде көктем­гі құрғақшылықтан тартылып кетеді. Жа­сыратыны жоқ, қазіргі таңда Ақмыш бағы әртүрлі себепке байланысты жұтаң тартып тұр екен. Бұл мәселені аудан әкімдігі өкілдері назарда ұстап, мәселені шешу бағытында жұмыстар жүргізіліп жатқанын жеткізді.

Ежелден Ұлы Жібек жолының бойын­да дамыған, маңызды дала жолдарында және автотрассаға жақын орналасқан Ақмыш сайы бүгінде жергілікті тұр­ғындар мен саяхатшылардың жиі келе­тін демалыс орны ретінде қызмет етеді. Ақмыш сайы ортағасырлық Қызыл­қала қалашығы аумағында орналасқан, археологиялық ескерткіштің реликт мәде­ни ландшафты болып табыла­тын ажы­рамас бөлігі саналады, жергілік­ті маңы­зы бар Тарих және мәдениет ескерткіш­терінің мемлекеттік тізіміне енгізілген.

– 2019 жылы ескерткіш аймағына абаттандыру жұмыстары жүргізіліп, жаңа қоршау орнатылды, серуендеу жол­дары мен демалатын сәкі жасалды, қоқыс салатын жәшіктер мен мангал қойылып, дәретхана салынды, тас төселген алаңдар, жылғалардан өтетін жаяу жүргіншілер көпірі, бассейн, сай аумағын көгалдандыру мақсатында 300 дана жеміс ағашы мен 50-дей жергілікті тұқымдас ағаш-бұтақ егілді. Қазіргі таңда, тарихи-табиғи ескерткішті кү­тіп-ұстау, ағаштарды күнделікті суару, жиналған қоқыстарды уақытында тазалап тұру, келушілердің тәртібін қада­ғалау, нысан аймағындағы абаттан­дыру элементтерін (темір қоршауы, ақпа­раттық тақтайшалары, қоқыс жәшік­тері мен контейнерлері, демалатын орын­дықтар, т.б.) қорғау-сақтау міндеттері Шайыр ауылының әкімдігіне жүктелген, – дейді Маңғыстау аудандық ішкі саясат бөлімінің басшысы Жанбибі Молдашева. Экспедиция мүшелері Ақмышта ауыл жас­тары мен еріктілердің сенбілік жұ­мыс­тарына қолұшын берді.

 X-XIII ғасырларға еншіленетін 50 гек­тар жерді алып жатқан Қызылқала – Маңғыстау мақтанышы. Мамандардың айтуынша, Қызылқала ірі сауда-қолөнер қаласы болған. Алғашқыда ескерткіштің қабырғалары ғана бекітілген керуен сарайы болған, кейіннен сыртын таспен қаптап, 13 қарауыл мұнаралы мық­ты қамалға айналдырылған. Бекініс­ті айнала қоршай саудагерлер мен кәсіпкерлердің қаласы орналасқан. Қыш-шөлмек ыдыстардың, күйдірілген кір­піш­тер мен темірден, мыстан, құнды металдардан жасалған бұйымдардың, тас диірмендердің сынықтары, орақтың табылуы бұл жерде өндіріс орындары болғандығын және ежелгі диқаншылық кәсіп игерілгендігін айғақтайды. Мұнда табылған жеке артефактарды зерттеу нәтижесі – бұл қалаға ирандық ыдыс­тардың, мысырлық және қытайлық мон­шақтардың, балтық янтарьлары сияқты тауарлардың әкелінгенін анықтауға мүм­кіндік береді. Қазіргі кезде қалашық алаңы қыш ыдыстар мен сынған қызыл кірпіштен тұрғандықтан Қызылқала деп атайды. XIII ғасыр­дың екінші жартысында моңғол шапқыншылығы­нан Хорезм мемлекетінің күйреуінен кейін, теңіз деңгейі өзгеріп сауда трассаларының бағыты ауысуына байланысты экономикалық мағынасы жоға­лып, қала өмірі тоқтаған. Қызылқала ортағасырлық қалашығына 2004 жылдан бері археологиялық зерттеулер жүр­гізіліп келеді. Қызылқала қалашығы «Жібек жолы: Еділ-Каспий маңы ара­лық коридор» сериялық трансұлттық аталымы аясында ЮНЕСКО-ның бүкіл­әлемдік мұраларының алдын ала тізіміне енгізілген. 2021 жылы тамыз айынан бас­тап осы қалашыққа Ал­маты қаласының Rutrum ЖШС қазба жұмыстарын жүр­гізуде.

«Көгез» этноауылы – туристік жоба

Маңғыстау өңірінде туризмді дамыту жұмыстары ауызға ілінісімен қа­нат қаққан алғашқы жобалардың бірі – «Көгез» этноауылы. Жан-жағынан Қа­ра­тау, Шерқала, Жалғантау, Айрақты-Шо­ба­лай таулы алқаптары қоршаған, бір­неше маршруттың түйіскен нүктесінде, табиғаттың шұрайлы жерінде орналас­қан этноауыл 2016 жылы іскерлердің бастамасымен салынған, табиғат аясын­­дағы заманауи жасақталған ауыл «Кем­пинг» деп аталады. Көгез же­рін­дегі 6 гектар аумаққа бүгінде 20 мың­дай түп ағаш егіліп, жасыл-желекке оран­ған. Жүздеген жеміс ағашы отыр­ғызы­лыпты. Түрлі гүл мен көкөніс егілген. Алдағы уақытта тағы бір­неше өсімдік түрі егілмекші. Этноауыл 2017 жылы алғашқы қонақтарын қабыл­дай бастады. Мұнда туристердің өздерін жайлауда отырғандай сезінуі үшін барлық жағдай жасалған. Қаз-қатар тігіл­ген киіз үйлерде демалып, таза ауа­да тамақтанады. Киіз үйлер әртүрлі жасақ­талған. Бірінде жерге, текеметтің үс­тіне жантайып жатуға болады. Ал екін­шісінде биік төсектер қойылған. Мұнда қазақтың ұлттық тағамдарына басымдық беріледі.

– Біз ауылымызға келген туристерге қазақтың нағыз дәстүрін, өмір салтын көрсетуге тырысамыз. Мәселен, түйені, жылқыны қалай сауу керектігін, жылқы мен түйеге мінуді үйретеміз. Үлкен кісілермен балалар үшін арнайы жаттықтырушылар болады. Айна­ладағы тауларға жылқымен немесе жаяу, велосипедпен баруға болатындай жағдай жасап жатырмыз. Алға қойған жоспарымыз өте көп, – дейді «Көгез» этноауылы» жобасының авторы М.Ербозов.

Одан әрі айрықша Айрақты тауын тамашалап, тарихына қаныққан топ Маңғыстаудағы Батыс Қаратаудың ең биік нүктесінде орналасқан Отпан тау тарихи-мәдени кешеніне келді. Күл­лі қазақтың басын біріктіру, ұлттық құн­дылықтарды насихаттау мақсатында ашылған кешен өз жұмысын осы бағытта жүргізіп келеді. Кешенде экспедиция мүшелерін өңірдің аузы дуалы, көнекөз азаматтары О.Көшбай, А.Еділхан, Д.Арал­бай, Маңғыстау облыстық мәдениет басқармасы басшысының орынбасары Г.Төлеуғалиева, «Отпан» МҚКК директоры Ж.Кетеева қарсы алып, «Адай ата-Отпан тау» кешенінің туристік әлеуеті және даму жолдары» тақырыбында дөң­гелек үстел басына жиылды. Кешен аясында жасалған жұмыстар тыңдалып, алда атқарылар жоспарлар талқыланды, сондай-ақ бүгінгі таңда кешен қызметіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбеуі мәсе­лесі де назардан тыс қалған жоқ.

Ескерткіштер ескірмеуге тиіс

Жергілікті әкімдіктің қолдауымен «Egemen Qazaqstan» газеті ұйымдас­тырған экспедиция тарихи-мәдени нысан­дардың тарихымен бірге қазіргі ахуалын білуге мүмкіндік берді. Турис­тік тартымдылықты арттыру үшін нысан­дардың инфрақұрылымын жетілдіру, бірқатарында ауыз су, тіпті әжетхана мәселелерін шешу де өзекті күйінде тұр екен. Мысалы, Шерқала тауына қа­рама-қарсы беттегі Темір Абдал мешіті мемлекет қорғауында делінгенмен, шарбақтары қирағандықтан ішіне мал паналайтын қораға айналып кеткендей әсер береді. Сондай-ақ «Отпан тау» кешенін турис­тік нысан ретінде қол­дау жұмыстары­ның мардымсыздығы облыстағы туризм ісін дамытудағы бел­сенділікті емес, салғырттықты танытып тұрғандай. Ес­керткіштермен тілдестірген ерекше сапардан түйгеніміз аз емес, жасалған және жасалып жатқан жұмыстармен бірге, «Осыны жасаса қалай болар еді?» деген тұстарымыз да жоқ емес.