«Уа, Зәуреш...»

Дегенмен «Зәуреш» әніне қатысты әлі де нақтыланып, анық­тап жазатын, жаңаша пайым­дайтын жайттар бар­шылық. Өйткені әуенін әрлі әңгі­мемен әспеттеп, шырқалар сазы мен шертер сырын келістірген көркем баяндардың кейбір тұсы шын өмірден біршама алшақтайды. Бұл тақырыпты арнайы зерттеген емеспін, бірақ оның туындау оқиғасы, кейіпкерлерінің дәуір-дәурені өзіме аян тарихи тұлғалардың бастан кешкен кептері болғасын кейбір тұс­­палдарды көркем аңыздан кү­­мәнсіз ақиқатқа бұруға ық­тияр­мын.

Әсіресе, Мұхиттың осынау мұңлы мұрасына қатысты жер­гілікті зерделілер ұсынып, зиялы зерттеушілер ұстанып келген – Зәурештің Ырғыз жерінде ғұмыр кешуі, тіпті зираты мен құлпытасы сонда екендігі туралы санаға сіңген сенім, елдің ерен ықылас-қалауы. Осы ізгі ниеттен келіп, «атақты сал Мұхиттың әніндегі Зәуреш Ырғызда ғұмыр кешіпті» һәм «Зәурештің жаны жаннат тапқан жері Ырғыз» деген сенімділік, «зиратын тап­тым, Зәуреш Ырғызда жатыр» деген ба­тылдық орныққалы біраз болды.

«Уа, Зәуреш, сенің үшін ел­ден кел­дім...». Иә, азалы әуен­нің алғашқы жолы-ақ бауыр еті баласының мезгілсіз қаза­­сына қасіретті әкенің шал­ғайдан жеткенін ұқтырар еді. Зерт­теушілер де осы шерлі сапардың шылауынан шыға алмай, екі шалғай Жасқұс пен Ырғыз арасына ойша ат арытады екен-ді.

Әуелеген әрлі де, зарлы саз­дың тебі­рентер табиғаты, ел аузын­­дағы еркін естеліктің талантты әдебиетшілердің қа­лам құдіретімен құлпыруы – Зәуреш хи­каясын халықтың көркем эс­тетикалық аңыз-әпсанасы етіп әспеттеді.

Зәуреш тағдырына қатысты жұрт­шылыққа жарияланып жүрген: Медет төренің отыз ұлы мен жалғыз қызы болуы; қазалы әке шығарған көкірек зарына Мұхит салдың зират басында ән шығаруы; сүйген жардың романтикалық қосағы Әлмұхамед офицердің атасы Сейдәлі сұлтан Пугачев көтерілісінің қа­һарманы екендігі сияқты уақыт пен кезең шындығымен қиыспай жататын жайттар жетерлік. Зәурештің аяулы бейнесі мен асыл болмысын қилы қиялдан – қимас қисынға балайтын тұстар біршама. Осынау тұжырымдар тізбегін сол күйі айна-қатесіз қабылдауға да болар еді. Бірақ кейде тарихи деректер, мұрағаттық мәліметтер оқиғаны бас­қа арнаға бұрып, басқаша сыр шертетіні болмаса.

Ендеше Жәңгір хан ордасы­ның ерке қызы қияндағы Ырғызға қалай келін болып түсті дегеннен бастайық. Бірден басын ашып алатын, талай көңілді күп­ті ететін әңгімені де кесіп ай­тайық. Зәу­реш Ырғызда ғұмыр кешкен де, бұл ме­кенге табаны тиген де емес. Әкесі Медет сұл­танның өмірбаяны да біз үшін алақандағыдай аян. Хан ордасы Жасқұстың пендесі, Нұралы ханның бел немересі, туған жылы – 1811, шені – әскери старшина. Орыс тілі мен заң­намасын жетік біліп, он сегіз жасынан Жәңгір ханның шекара шебінде казачествомен килігетін күрделі істерді шешуге араласқан жігерлі жан. Жәңгірмен бірге 1839 жылы Пе­тербургке барып, І Николай пат­шаның қызы кінәжне Ма­рия­ның неке қию салтанатына қатысқан. Жайық казактарымен жер дауында дәлелдері үстем түсіп, таразы басын қа­зақ пайдасына иіп отырған. Сол үшін де орталық саясаттың қырына ілігіп, 1852 жылы әкімшілік қызметтен шет­тетілді. Келер қыста інісі Ескен­дір екеуі жалған жаламен Орал түрмесіне қамалды.

Қызы, жасөспірім Зәурештің айтулы оқиғаға алғаш кейіпкер болатыны осы жыл. Медеттің әкесі Шөкі сұлтан Жәңгір ханның уәзірі санатындағы ақылшы аға­сы еді. Анасы Бәшеке ханым да жетпіске келген шағында ег­делікке бой алдырар осал жан емес-ті. Екі баласы бірдей темір торға қамалғанға шыдап отыра алмай тәуекелді жолға аттанды. Медетқалидың екі әйелін, екі жасөспірім қызын, Ескендірдің ұлын, кіші баласы Мірхайдарды, тағы бір қызын ертіп қыстың көзі қырау 1853-тің 18 ақпаны күні Орынборға жетіп, Перовскийдің қабылдау бөлмесіне кие-жара кіреді екен.

Ән туралы аңызда айтылатын «әкесі істі болғанда Зәуреш патшаға кіріп, ақыл-көркімен араша түсіп ақтап алған екен» дейтін алыпқашпа әңгімеге арқау оқиға осынау. Үлкен шешесі өл­кенің бас әкіміне қолынан же­тек­тей келген Медеттің екі жас­өспірім қызының бірі Зәу­реш екенін аңғарамыз. Жасы сегіз-тоғыздарда дейміз, себебі мұ­рағаттағы жазылу тіліне жү­гінсек: «одна из них мать султана Внутренней орды войс­кового старшины Медетгалия Чу­кина, а три суть: его жены, одна из них сестра; что из трех детей – двое суть мало­­летних до­чери этого султана, а маль­чик есть сын султана Искандера Чу­кина, Медетова брата» (ҚР Орталық мем­лекеттік архиві, 4-қор, 1-тізбе, 5649-іс) дегенде, қыздарының әлі бойжетпеген жеткіншек екені көрінеді. Ақпандағы алыс сапарға тәй-тәй басқан сәбилерді ала шықпасы да анық жай.

Бұл – сол күні тілмаш Ба­тыр­­шин жаз­ған түсінікхат. Ге­нерал Перовский мұнша жан­ның рұқсатсыз Нарынқұм­дағы Ордадан Орынборға кел­геніне шамданғанымен: «сұл­тандардың ісі әділ қаралады, нә­тижесін төзіммен күтсін» деп келгендердің көңілін күпті уә­демен қайтарады. Ашынған ана, жаутаңдаған ұл-қыздың тәуекелшіл әрекеті әсер етті ме, әйтеуір Шөкі балалары бұл жолы бостандыққа шықты. Бірақ арада жеті жыл өткенде бастарына тағы іс түсіп, 1860 жылы ағайынды Ме­­детқали, Ескендір, Мірхайдар, Зұл­қарнай, Шөкиндер бүкіл отбасымен Орынбор өлкесінің солтүстік ауданына жер аударылып кете барды. Бұл кезде Зәуреш он бестер шамасында. Әді­летсіз үкім келер жылы-ақ өз­­гертіліп, Петербургтен пат­ша­ның өзі кешірім беруімен ағайындылар туған жеріне оралды. Орынбор әкімшілігінде қыз­метте жүрген жас офицер Әл­мұхамедтің Зәурешпен кезігуі осы кез болса керек. Ұлықтарға жағымды шенеуніктің ата­лас­­тарын айдаудан құтқаруға септігі тиюі де мүмкін.

Зәуреш бойжеткен ата-анасымен бірге ордаға оралса керек, өйткені әлі Әл­мұхамедке жар бола қоймаған. Ә.Сейдалиннің әскери, әкімшілік қызметі, шені мен лауазымы жайындағы тек 1866 жылдың 30 сәуіріндегі құжатта ғана оның: «женат на дочери султана Внутренней орды Чукина – Зауры Медетовой» деп жазылған («Полный послужной список штабс-ротмистра Сейдалина-1-го», Ресей мемлекеттік архиві 1291-қор, 2-тізім, 9-іс). Бұған дейін жанама деректер арқылы жақындай түскен «Зәурештің зайыбы кім?» деген сәуегей сауалға бұрын айтылмаған, архивтен ашылмаған нақ құжаттық жауап осы дейміз.

Дәл осы кезде, 1866 жылдың 13 наурызында Ә.Сейдалин Кіші жүздің Батыс бөлігінің билеуші-сұлтаны қызметіне тағайындалып, Орынборды тастап қыр­ға аттанды. Шенді әкім болса да қа­зақтың қамын көп ойлағаны орталыққа жақпай өзінің алдындағы сұлтан-пра­витель, полковник, Ресей геогра­фиялық қоғамының мүшесі Тәукин қызметінен алынып, орнына Әлмұхамед жіберілді. Қырық бес жыл бойы аталастары: хан атанған қаһарлы Қаратай, әділ де қатал Баймағамбет сұлтан, зерделі ғалым Мұхаметқали Тәу­кин басқарған үлкен аймақтың ендігі билігі әулеттің жаңа буыны Әлмұхамедке ауысты.

Әлмұхамед пен Зәуренің отау тік­кені 1864-1865 жылдарға келеді. Тіпті олардың тұңғыш пер­зентінің есімі, туған ай-күні де бізге мәлім, бұл туралы жоға­рыдағы құжатта Әлмұхамед «имеет дочь – Фатиму, родившую­ся 21 октября 1865 года, жена и дочь вероисповедания магометанского» делініпті. Жас босанған Зәуре төрт айлық баласымен қыстың сызы кетпеген нау­рыз айында ерімен бірге алыс қырға аттана қоймаған болар, Орынбор басында әлде бергі шептегі Елек-Шыңғырлау бойындағы іргелі ауылда қала тұрар. Әлмұхамед те елді шолуға алдағы жаз­ға дейін жеңіл қанжыға аттанса керек. Әрі осы кезде Ресей патшалығы ойластырып жатқан бір саяси әрекет бар еді. Кіші жүзді басқарып отырған билеуші-сұлтандардың ордасын шекара-шептен шал­ғайға, сахараның алыс ортасына көшіріп, тұрақты резиденция салатын жерлерді белгілеуге кіріскен. Әлмұхамед резиденциясы оның қол астына қарайтын адай еліне таман, Жемнің төменгі ағысындағы Есенберді жайлауында болуы тиіс деп ұйғарылды. Қазынадан қаржы қа­растырып, Орынбордан отряд аттандырып, біраз дайындық шарасы біткенде отарлық саясаттың бетбұрысты жаңалығы жетті. Қазақты бас­қарудың атышулы әкімшілік рефор­масы қа­былданып, 1868 жылдың қазанында сұл­тан-правительдердің билігі тоқ­та­тылды. Әділет министрлігінің 1869 жылғы 7 ақпандағы бұй­рығымен Әлмұхамед жаңа қыз­метке – Торғай облысының Ни­ко­лаев уезіне судьялыққа та­ға­йын­далды. Яғни Ырғыздағы бе­кініске емес, Тобылдағы Нико­лаевск қалашығына жіберілді.

Аталған аралықта Зәурештің Ырғызға келін болып түспегені осыдан көрінеді. Оның үстіне Ырғыз мүлдем басқа қиыр­да, Орын­бор өлкесінің Шығыс бөлі­гіне қарайды. Ол елдің Әлмұ­хамед секілді өз билеуші-сұл­таны – Мұхамбет Жантөрин бар. Ә.Сейдалиннің қызметі әкім ке­зінде де, судья болып тағайын­далғаннан кейін де ол аймақпен мүлде байланысты болмаған.

Әттең-ай, аяулы ару Зәуреш­тің тағ­дырына орай бүгіндегі таласты пікір­лерге – Ырғыздың арқау болып қала береріне не жетер еді! Тобыл бойына аттанғалы отырған Әлмұхамедтің қыз­меттік жеке парағындағы мынау бір тосын дерек бәрін орнына қойып бермегенде! 1868 жылдың 29 қа­ра­шасында түзілген форму­лярдың отбасына қатыс­ты жан жары Зәуре есімі жазылар жо­лында «жесір» («вдов») деген жа­быр­қаулы жалғыз сөз тұр­мағанда...

Зәуреш Орынбордан ұзап шықпастан тым жастай 1867 жыл мен 68-дің бірінде дүние салған. Міржақып Дулатовтың қызы Гүлнар апайдың естелігінде: «Зәуреш шешектен қайтыс болардың ал­дында күйеуінен тілепті: «мені Орын­борға қой, Орынбор орталық қой, өзің не келешек балаларың басыма келіп тұрасыңдар». Әлекеңнің алған екінші жамағатынан туған ұлдары – Жаһанша, Жақия, Зұлқаш-Зұлқарнайын Орынборда оқып жүргенде үлкен шешесінің басына барып тұрыпты» деген жолдар бар. Зерттеушілер бұл пікірді мүлде ескергісі келместен Зәурештің зиратын әлі күнге Ырғыздан іздеуде.

Іздегенде, кейінгі жарияланымдарда бірыңғай «Әлмұхамед пен Зәуреш 1876 жылы Ырғызда тұрып, жұмысы 1877 жылы Орынборға ауысқан, демек Зәу­реш 1876 немесе 77 жылы дү­ние салған» деген өмірбаяннан ал­шақ жаңылысты жол бұрып әке­теді. «Зи­ратын таптым, Зәу­реш Ырғызда жатыр» деген азамат­тық-парыздық ізгі ниет жетелейді. «Зәурештің бейіті Ыр­ғызда, ол анық жай» деген нық сенімді тұжырым тапжылмайды. «Зәурештің Ырғыз топырағына жамбасы тигені дәл осы 1876 жыл сияқты» дейтін жорамал жарысады. Сөйтеді де, барлық ізденіс Ырғыздағы төрелер қауы­мындағы көне құлпытасқа келіп тіреледі. Әлмұхамед Сейда­лин­нің мәңгілік дамыл тапқан ме­кенінің жан-жағын ала алты адамның сыпасы жатқан дейді. Жергілікті көне көз қария­лар­дан қалған әңгіме бо­­йынша құ­былаға қарай ілгерілеу қойыл­ған Әлмұхамед сұлтанның өзі, алдыңғы екеуі әйелдері, кейінгі шағын төмпешіктер балала­ры деп болжанады. Басына қойыл­ған төрт қырлы құлпытас сынып құлаған, жазулары ескіше әрі өшіп кеткен. Әр жылдары келіп оқыған мамандардың айырып оқығандары тек «Әл... Сейдалиннің баласы Ахметкерей сұлтан» және «мұхтары сұлтан» деген үзіктер мен «1889» деген жыл болыпты.

Осы деректерді назарға алып біз архив құжаттарына қайта оралайық. Ордалы қызметі тоқ­тап, сүйікті жарынан айырылған Әлмұхамед енді салт ат, сабау қамшы күйі Николаевскіге ке­ліп орналасты. Бірер жыл тұл бойдақ жүріп, осы өлкенің беделдісі, көршілес Торғай уезі бастығының кіші көмекшісі подполковник Сүлеймен Жиһан­геровтің қызы Халифаға үйленді. Зәурештен қалған перзенті Фати­маның тағдыры кейінгі бізге белгісіз, бәлкім, нағашы жұрты әлде Сейдәлі жақ ағайынның бірі бауыр басты ма? Ал Халифадан 1871 жылы Рахима, одан Зылиха, Жаһаншах, Дәулетшах, Жақия, Ахметкерей, Зұлқарнай есімді тетелес жеті ұл-қыз сүйіп ұрпағын жайды. Ең кенжесі Зұлқарнай 1886 жылы 21 қыркүйекте дү­ниеге келді.

Бұл кезде Торғай облысының төрт уезі – Елек, Ырғыз, Торғай және Нико­лаев­тың соңғы әкім­шілік орталығында Әлмұ­ха­медпен қатар немере інісі Тілеу­­мұхамед уез бастығының кіші кө­мек­шісі еді. Кіші аталғанымен, жаңа жүйе бойынша бұл қазақ шенеу­ніктері қойылатын ең жоға­ры лауазым болатын. Әйт­песе, аса зиялы, этнограф, Ресей географиялық қоғамының мүше-қызметкері Тілеу сұлтан кез кел­ген орыс әкімінен бір бас жо­ғары тұрар тұлға-тын. Уез бас­тығы – ояз, волость билеушісі – болыс, аульный старшина – ауылнай деп ата­ла бастаған кез. Сөйтіп ағайынды Сейдалиндер Тобыл бойын түрлендіріп, Тілеу кейіннен Қостанайдың іргесін қа­ласса, Әлмұхамед 1887 жылы Ырғызға тұрақты қоныс аударды. Ыбырай Ал­тынсариннің: «Ырғызда бітімші сот қыз­ме­тінде қазақтың білім алуына аса ынталы және бүгінде онда қыз балалар үшін сахарада тұңғыш 20 орындық училище ашуға көмек­тескен Әлмұхамед Сейда­лин тұрады» деп жазғаны 1889 жыл.

Олай болса, Сейдалиннің Ыр­ғызға Зәуресіз, әнге қатысты оқиғаның ізі әб­ден суығаннан кейін жолы түсіпті. Осын­да екінші жамағаты Халифа да дү­ние салып, орнына туған сің­лісі жас Үмма­гүлсім келіп апасының ошағын ұста­ды. Өмі­рінің соңғы он жылында бұл қо­сағынан сүй­ген Гүлжауһар, Гүли­хан, Ра­­би­ға, Смағұл, Мұса, Сүйін­герей есімді алты ұл-қыз­дың кін­дік кес­кен жері Ыр­ғыз қаласы. Гүл­сім­нен туған перзент­тің үл­ке­­­ні 1888 жылғы Гүл­жауһар – Алаш ардақтысы Ахмет Бірім­жа­­нов­тың жары, белгілі қазақ ға­лым­дарының анасы.

Әлмұхамед арасында аз уа­қыт Киев губерниясының Ра­до­мыслов окру­гінде судья болып оралғаны болмаса, Ыр­­ғыз­да он жыл ғұмыр кешті. Өл­ке­танушылар Зәурештің зираты деп есептейтін қорымдағы құлпытас – өзінің, соңғы екі әйе­лінің, ұлы Ахметкерейдің және жастай кеткен бірер балаларына қойылған құлпытас болуы. Әулеттің бірер ұл-қызының есі­мі кейінгі жылдары архивте айтылмайды. Әйгілерінің бірі Зұлқарнай Орынбор гимна­зиясында оқып жүріп саяси ұйымға қатысқаны үшін оқудан шығарылып, 1909 жылдың жазында Самар губерниясының Бұзау­лық қаласында тұратын қарындасы Гүлжауһар мен Ах­мет Бірімжановтарға келеді. 21 тамыз күні кеште тете өскен аға­лы-қарындас екеуі үлкен ана­­ларына арналған «Зәуреш» әнін қо­сыла шырқап, мұңлы наздың әсерімен он бір шумағын қағазға түсірген. Ая­ғына: «Жә­кен, Зұлқаш, под диктовку. Буз­улук. д. Никитина» деп жазып қойған. Осы шумақтар жетпіс жыл сақталып, Гүлжауһардың ұлы – қазақ­тың химик-ғалы­мы Батырбек Бірім­жанов 1979 жылдың 21 тамызында қол­жазбаға қосымша жазған есте­лігінде Әлмұхамедтің үш ұлы Орынборда оқып жүргенде әке­сінің тапсыруы бойынша үлкен шешесінің басына барып тұр­ғанын келтірген.

Қазақ даласында қаншама құлпытас тұр! Қаншасы кеңес заманында өзгелердің озбыр­лығынан құрылысқа іргетас үшін қиратылып, қоспаға қиыр­­шық үшін үгітіліп кетті. Бірақ Орынбор көпшілік орын, қа­зақ-татар мұсылмандығының орталығы, қала зиратындағы белгі­лердің дені бүтін тұр. Архив­те мешіттер жүргізген метірке кітаптар болуы. Әлмұхамедтей оқалы офицердің жамағаты Зәу­рештің дерегі жазылуы, құл­пытасы да сақталуы әбден мүм­кін. Іздейтін жан болса, бір дерегі анықталмақ. Ал Ырғыз елі ардақты азамат пен аяулы сұлудың рухтарына арнап махаббат мұнарасын тұрғызамыз десе, Әлмұхамед-Зәуреш жұбының әндегі жүрек сырын баяндайтын бейнелі ескерткіш боларына күмән бар ма!

Илья Жақанов ағамыз көп ізденісінде өзіне түрлі көздерден мәлім болған алты Сейдалиннің ішінен танып: «Зәурештің күйеуі – осы Әлмұхамед деген ойға нық тоқталдым» деп сүйіншілеген еді. Біздің қолымызда алты емес, отыз бес Сейдалиннің өмірбаян дерегі тұр.

Әрқайсысынан бір мақала, кейбірінен кітап жазуға болатындай өнегелі өмір­лер. Біз тек арғы бабалары Сейдәлі туралы түзету бере кетейік. Ән тарихы жайлы жоғарыдағы жария­ланымдардың бірінде Зәурештің жары Әлмұхамедтің ұлы атасы Ресейдегі Пугачевтің дүбір-дүр­белеңіне араласыпты. Рас, Сейдәлі сұлтан да көтеріліс көсе­мінің Салауат башқұртқа барабар серіктесіндей айтылатын. Ерлік эпопеясы саналған сол бір оқиғаға қазір көзқарас өзгерген. Алайда бұл Сейдәлі – Әбілқайырдың емес, інісі Бұлқайырдың немересі. Досалы сұлтанның ұлы. Әбілқайыр – Нұралы хан – Сейдәлі – Күнтөре – Әлмұхамед тармағына қатысы жоқ. Ал Зәурештің әулеттік буыны: Әбілқайыр – Нұралы хан – Шөкі сұлтан – Медетқали – Зәуре. «Зәурештің» ән атасы Мұхит сал да осы тектен тарайды (Әбіл­қайыр – Нұралы хан – Қаратай сұлтан – Еркінғали – Мерәлі – Мұхит (Мұхаметкерей).

Ән атасы деппіз-ау, Мұхит «Зәу­решті» қашан шығарған? «Мұхит пен Медет екеуі Зәуреш қайтқаннан он күн­нен кейін Ырғызға келіпті, Ойыл, Ембі арқылы жол жүріп» дейді бір зерттеуде. «Мұхит қабір басында қонып қалады, ертеңіне қаралы топ қайтып келгенде әнші «Зәурешті» шырқап тұр екен» делінетін лақап та жазылды. «Қазасына Жайық бойынан Медет төреге еріп сал Мұхит та келген дейді» деп өнертанушы Б.Кәртен ел аузындағы әңгімені алға тартады. Әсем сазшы, көсем сөзші И.Жақанов та: «Медеттей мұңды әкенің солықтаған көңіліне «Зәурештей» ән ғана дәру бопты» деп Мұхиттың оқиға басы-қасында болғанын меңзейтіндей. Ал әнші шығармашылығын кезеңге бөліп жүйелеген кейінгі бір өнертану диссертациясы «Зәу­решті» Мұхит мұра­сының мәрелі тұсына еншілепті. Яғни өзін «Мұ­хит бабаң» атап, өсиет-тол­ғауға бет бұрып, салдықтан со­пылыққа бейімделген бәйітті шағында туған сырлы саз, зарлы жыр санайды.

Бірақ зәурештанушылар ән-реквием­нің әсерінен шыға алмай, дәл сол жылы Мұхиттың сұлу ат мініп, сәнді киініп, сауықшы нөкер ілестіріп, жастық кездің сылаң-сыр ән-күйінен ажырай қоймаған – небәрі 25 жастағы сері екенін ескермейді. Әнқұмар әлеуметті әлі де сүйінішті, сағы­нышты «Айнамкөздей», көңіл көркі «Алуаштай», көлбең кезең «Көк Айдай» мен «Кербездей» ғашық­­тық, әсемпаз әуен ырға­ғына бөлеу­мен жүрген шағы. Сондықтан арнау ән күйзелісті көңілге қабір басында бебеулетіп жұбату айтпай, Медеттің қай­ғыдан аһ ұрған лебізі елге тарап, Мұхиттың құлағына жеткеннен кейін барып шыққан да болуы.

«Зәуреш» әнінің сахнадан шыр­қалар үш шумағының сыр­тындағы шер-толғауға ұласар нұсқасында да Ырғыз өзені айтылмайды. Жолда кездескені:

«Шыңғырлау су болса да

Жайық емес,

Біздерге айту өсиет

лайық емес...», –

деп бір сәт өкініш лебін басып, жылаулы жанын жұбатқандай. Орыстар Утва атайтын сылдыр өзен Шыңғырлау Орын­бордың жолында, кезінде Баймағамбет сұлтан ордасын тіккен өткел басы, затон бойы. Орынборға түс­тік әрі кетсе күндік жер. Әл­мұ­­хамед ставкасы да осы төңі­ректе екеніне талас жоқ. Бұл да Медет сапарының бағытын біл­дірмек.

Бұл өмірге кім келіп, кім кетпеген! Жүз жасырғанына жүз елу жыл өткен сахараның қарапайым пендесі Зәуреш қыздың алыста қалған азалы оқиғасы бүгінде кімді селт еткізер. Ондай жанның ғұмыр кешкені де мәлімсіз қалмақ еді. Ендеше, атын өшірмей келе жатқан – Мұхит сал шығарып, мұқым жұрт самғатып, ұрпаққа ұмытпай жеткізген жоқтау сарын, жауһар жырдың құдіреті де. Ғасыр асып әуелеген асыл әннің әлеуеті бір Мұхит мұрасы шеңберінен шығып, халықтың рухани зердесіне орнығып қалғаны қандай ғанибет.

Қазақ өнерінен ойып орын алатын бір тұқымнан тарайтын көрікті топ туралы газетте бұрынырақ жа­рияланған бір мақаламызда (Т.Бо­ранғалиұлы, «Әуе­німен әй­гілі Әбілқайыр әулеті», «ЕҚ», 2009, 20 желтоқ­сан) жарияланым кө­лемінің мүм­кіндігінен Мұ­хит­тың «Зәуреші» туралы бір азатжол ғана пікір жаза алған едік. Ал сөз бен саз­дың сәулеткері Илья Жақанов пен Мұхиттың – рухани, Ғари­фол­ланың – алдын көрген ше­жіреші-шәкірт Бөрібай Кәртен жазған «Зәуреш» әні туралы зерттеулер көркемдігімен, танымдық-сұлу­лығымен сахналық, бейне­баяндық, әуенсаздық қойылым­дарға мәтін, сценарий, либреттоға дайын тұрған діңгекті дүниелер. Біз қосқан дерегі нанымды мәлі­меттер ескеріліп жатса, құба-құп.

...Осыдан екі жыл бұрын Ал­матыға 92 жастағы Фатима Бөкей­ханова апай­ға сәлем бере бардым. Көненің көзі, алтынның сынығы, Мұхит сал секілді Әбілқайыр әу­летінің өкілі. Құрманғазы ор­­кестрін құрушылардың бірі күйші Махамбет Бөкейхановтың немере қа­рындасы, оның інісі дүбірлі домбырашы, қайраткер Ғаб­дол­хакімнің қызы. Өзі сақ­таған сарғайған суреттер арасынан әскери киімді келбетті жасөспірім курсанттың фотосын әжімді саусақтарымен сипап: «мынау менің папам» деп қарт көңілімен елжіреген еді. Әкесінің 15 жасар кезгі бейнесі, кешегі 37-де кеткен. Қилы кезеңдер есіне түсті ме, кенет әлсіз болса да әуенді баяу үні­мен «Зәурешті» бастап кеткен еді...

«Уа, Зәуреш, сенің үшін елден келдім...» – бір жарым ғасыр­ды көктей өтіп келе жатқан ән-тағдырдың әуені әлемді тербей бергей!

Тілекқабыл БОРАНҒАЛИҰЛЫ