Президенттің бұл мәселеге көңіл бөлуі тегін емес. Өйткені қордың сатып алуларының ашықтығына қатысты мәселе көп. Шағымдар да жиі түседі.
«Осы мәселелердің міндетті түрде жауабын табу керек. Әсіресе мемлекеттік сатып алуды бір тараппен ғана келісімшарт жасауға мүмкіндік беретін негіздерді азайту маңызды. «Самұрық-Қазына» қоры мен басқа да ұлттық компаниялардың сатып алулар тәртібін қайта қарастыру міндеті алда тұр. Былтыр реттелетін сатып алулар туралы заң шықты. Алайда мәселелердің көбі бұрынғыдай заңға тәуелді актілер мен қордың өз шешімі деңгейінде шешілуде. «Самұрық-Қазына» ережелері мен рәсімдерін Қаржы министрлігі мен Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігімен келісуді қамтамасыз ету керек», деді Қасым-Жомарт Тоқаев Мәжіліс отырысында.
Осы орайда, «Самұрық-Қазына» қорының сатып алулары Қазақстанның мемлекеттік сатып алулар жүйесінен бөлек екенін атап өткен жөн. Қордың сатып алулары арнайы платформада (zakup.sk.kz) жүзеге асырылады. Қоғамдық мәселелерді талдау орталығының директоры, экономист Меруерт Махмұтованың айтуынша, мұндай қадам елдің экономикасына қауіп төндіреді.
– Мемлекеттік сатып алу іс-шаралары мен тиісті заң бірнеше мәрте өзгерді. Бірақ бұдан жалпы процесс ашық әрі анық бола қойған жоқ. Мемлекеттік сатып алулар жүйесінің әлі күнге дейін жемқорлық жайлаған сала деп танылуы да сондықтан. Білікті мердігер компаниялар үнемі конкурстан тыс қалады, конкурстар ниет білдірген компаниялардың бәріне бірдей қолжетімді емес және әрбір қатысушының құқығы тиісті деңгейде қорғалмайды. Осының бәрі мемлекеттік сатып алу жүйесіне деген сенімсіздікті одан әрі күшейте түседі. Меніңше, елдің экономикасына мемлекеттік сатып алу жүйесінің өзі емес, ондағы ерекше жағдайлар аса қауіпті. Мәселен, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының мемлекеттік сатып алу жүйесінен шығарылып, бөлек әлем ретінде қарастырылуы дұрыс емес. Мен айтқан үлкен қауіптің бірі осы. Дамыған елдерде ішкі жалпы өнімнің 10-15 пайызын, дамушы елдерде 20 пайызын мемлекеттік сатып алулар қамтамасыз етеді. Ал бізде ішкі жалпы өнімдегі мемлекеттік сатып алулардың үлесін бағалауға мүмкіндік беретін ресми деректер жоқ. Бұл мемлекеттік сатып алу процесінде нақты мемлекеттік шығыстарды бақылауды қамтамасыз ететін бірыңғай орталықтандырылған есеп беру жүйесінің жоқтығынан болып отыр. Аяқталған жобалар туралы ақпарат берілмейді. Ал мұндай ақпараттың негізінде қоғам өкілдерінің өзі жобалардың сапасын бағалай алар еді. Деректерге сүйенсек, «Самұрық-Қазына» қоры елдегі ішкі жалпы өнімнің жартысына жуығын қамтамасыз етіп отыр. Демек мемлекеттік сатып алулардың кем дегенде жартысы белгіленген рәсімдерден тыс қалып отыр деген сөз. Қор заңнан жоғары емес қой?! – дейді М.Махмұтова.
Осы орайда экономист Еуропа елдерінің, Чили, Аустралия, Сингапур, Гонконг секілді мемлекеттердің сатып алу жүйесін үлгі тұтуға болатынын жеткізді. Әлемдегі ең үздік мемлекеттік сатып алу жүйесі Сербияға тиесілі. Мұнда жемқорлыққа жол берілмейді. Өйткені арнайы құрылған комиссия конкурсты ұйымдастырушы тараптың да, қызмет пен тауар ұсынушы компанияның да құқықтарын қамтамасыз етуге кепілдік береді. Яғни бұра тарту деген атымен жоқ. Тиісті жұмыстардың бәрі электронды платформада өткізіледі. Қазақстан да дәл осындай форматқа көшкенімен, саладағы мәселелер түбегейлі шешілген жоқ.
Белгілі болғандай, «Самұрық-Қазына» қорындағы сатып алу жүйесінде бір көзден сатып алуға жол ашатын 20-дан астам негіздеме бар екен. Мұны «Самұрық-Қазына Контракт» ЖШС-ның департамент директоры Дархан Рамазанов хабарлады.
– 2021 жылдың қорытындысы бойынша қордың сатып алуларындағы жергілікті үлес 76 пайызды құрады. Бұл – жақсы көрсеткіш. Біз соңғы 5 жылда бір көзден сатып алудың үлесін азайттық. Бүгінде «Самұрық-Қазынада» бір көзден келісімшарт жасауға жол ашатын 20-дан аса негіздеме бар. Әсіресе кәсіпорындардағы апаттық жағдайлар мен төтенше жағдайлар кезінде бір көзден сатып алу тетігі қолданылады. Жалпы, 2017 жылдан бері қордағы бір көзден сатып алу үлесі 6 есе қысқарды. Бүгінде қордың жалпы сатып алуларындағы үлесі 14 пайызды құрап отыр. Бұдан бөлек, холдингтің өз ішіндегі сатып алуларды қысқарттық. Яғни қорға қарасты бір еншілес компанияның екінші еншілес компаниядан тауарды не қызметті сатып алуын қысқарттық. 2017 жылы холдингішілік сатып алуларға 4,5 мың позиция жататын, қазір 2 позиция ғана қалды. Қалған көлемнің бәрін бәсекелі ортаға – шағын және орта бизнеске бердік, – дейді Д.Рамазанов.
Eurasian Expert Council қоғамдық қорының басшысы Шыңғыс Лепсібаевтың айтуынша, бір көзден сатып алуға жол ашатын 5 негіздің өзі көптік етеді.
– Осының өзі сыбайлас жемқорлыққа жол ашып тұр. Ал «Самұрық-Қазынаның» бюджеті қомақты екенін ескерсек, бұл жерде миллиардтаған қаржы айналып жатыр. Жалпы, әлемде бір көзден сатып алуға 1-2 негіздемеге ғана рұқсат етіледі. «Самұрық-Қазына» болса, бұған 20-дан аса негізді алға тартып отыр. Заң бұзушылық та осыдан шығады, – дейді Ш.Лепсібаев.
Президенттің тапсырмасынан кейін Қаржы министрлігі бір көзден сатып алуды қолданудың негізділігіне бақылау жүргізетін болды. Бұл ретте осы жылдан бастап «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының және ұлттық компаниялардың сатып алулары «Квазимемлекеттік сектордың жекелеген субъектілерінің сатып алу туралы» заңмен реттелмек.
– «Самұрық-Қазынаның» сатып алу тәртібімен қордың ішкі құжаттарына сілтеме нормалары көзделгенін атап өту қажет. Осыған байланысты қордың және оның еншілес компанияларының сатып алуын жүзеге асырудың бүкіл процесін өзге ішкі құжаттарға сілтеме жасамай, бір құжат деңгейінде қайта қарау қажет. Президент тапсырмаларын іске асыру бойынша барлық қажетті шара уақтылы қабылданады. Ал қажетті қаражат биылғы жылға арналған республикалық бюджетті нақтылау кезінде бюджеттік бағдарламалар әкімшілерімен бірлесіп пысықталады, – дейді Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев.
Министрдің түсіндіруінше, жақында мемлекеттік сатып алу мәселелері бойынша бірқатар заңнамалық түзету күшіне енді. Олар бір көзден алу тәсілімен мемлекеттік сатып алуды жүзеге асырудың 6 негіздемесін алып тастады. Бұл бір көзден сатып алудың барлық көлемінің шамамен 50 пайызын құрайды. Бұдан бөлек тапсырыс берушінің сатып алудың бәсекелестік тәсілдерін басым жүзеге асыруы және бір көзден сатып алу бойынша тапсырыс берушінің бірінші басшысының дербес жауапкершілігі туралы норма көзделген.
Президенттің сынынан кейін әлеуметтік желілердегі белсенділігін күшейтіп, қоғаммен байланыс жасауды жақсарта түскен «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының басқарма төрағасы Алмасадам Сәтқалиев қордың сатып алулар жүйесін түбегейлі өзгертіп, отандық тауар өндірушілер мен шағын және орта бизнесті қолдау механизмдерін күшейтуге уәде берді. Оны пысықтап алу үшін бизнес-қоғамдастықпен ашық диалог ұйымдастырылатынын да айтты.
Айтпақшы, осы аптада «Самұрық-Қазына» қорында бірқатар шешім қабылданды. Соған сәйкес бизнес жолындағы кедергілерді жоюға бағытталған Тікелей сатып алудың жаңа тәртібі мен Қадағалау, маркетинг және импорттың орнын басу ережелері алдын ала бекітіліп, Қаржы министрлігінің, Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің және «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының қарауына жіберілді.
«Бір көзден сатып алуға негіз болатын факторлар қысқартылды. Аталған құжаттарды директорлар кеңесі қабылдаған соң қордың корпоративтік орталығы сатып алу әдістемесін дайындау, сатып алуларды қадағалау және бақылау функцияларын атқарады», деп хабарлады «Самұрық-Қазына» АҚ.
Президент айтқандай, мемлекеттік сатып алулар – өте үлкен экономикалық ресурс. Оны дұрыс пайдалану керек. Өкінішке қарай, бұл – бізде үлкен проблема. Сатып алуларды бәсекесіз жолмен алып жүргендердің үлесі әлі де басым. Демек Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Самұрық-Қазына» қорына қарасты компанияларындағы сатып алуларды ерекше назарға алуы өте орынды. Президент сатып алулар саласындағы сыбайластық, жасырын өткізу және бағаны жоғары қою мәселелерімен шұғыл түрде айналысуды тапсырды әрі бұған бір ай уақыт берді. Егер шешімі табылмаса, өте қатаң шаралар қолданылатынын да ескертті. Нәтижесін уақыт көрсетеді.
Сонымен қатар осы аптада қордың жаңа ұйымдық құрылымы бекітілді. Оған сәйкес қор қызметкерлерінің саны екі есе, яғни 248-ден 124-ке дейін, ал басқарушы қызметтер саны 10-нан 5-ке дейін қысқарады.
«Құрылымдық бөлімдер саны 27-ден 18-ге, яғни 33 пайызға қысқартылып, «кеңесші» қызметтері жойылды. Қордың шетелдегі өкілдіктерін жабу туралы шешім қабылданды», делінген ресми хабарламада.
Сондай-ақ портфельдік компанияларға Президенттің «Самұрық-Қазына» қорын реформалау туралы тапсырмаларын орындауды қадағалау жөніндегі құжат жіберілді. Оған жауапты қызметкерлер, іске асыру мерзімдері мен қадағалау индикаторлары анықталды.
Бұдан бөлек «Самұрық-Қазына» АҚ басқармасының 2022 жылғы 24 қаңтардағы шешімімен «Самұрық-Қазына Инвест» ЖШС бас директоры А.Сұлтановтың, «Samruk-Kazyna Construction» АҚ басқарма төрағасы Б.Сандықбаевтың, «Самұрық-Қазына Контракт» ЖШС бас директоры А.Ақыловтың, «Самұрық-Қазына Бизнес Сервис» ЖШС бас директоры С.Елшібековтің уәкілеттіктері мерзімінен бұрын аяқталып, олармен еңбек қатынастарын тоқтату келісілді.
Осылайша, басқарма ел Үкіметіне жолданатын қорды реформалау бағдарламасын дайындау мерзімдерін бекітті.
