Қарағашта қалған іздер

Бұл қазіргі Алға ауда­ны Қарағаш ауылдық округінің Самбай ауылы. Ахмет Байтұрсыновтың Қарағашқа келуіне Ахметкерей Қосуақов себепші болған. Дұрысы, екеуі Орынбордан осы жаққа бірге келген. Орынбор генерал-губернаторының қызметінде болған Ахметкерей Қосуақов (1857-1924 жылдары) 1895 жылы туған жеріне оралып, болыстыққа сайланған бойы мектеп құры­лысына кіріскен. Орынбор мұғалімдер семинариясын аяқтаған жас оқытушы Ахмет Байтұрсынов ауыл балаларын оқыта жүріп, шығармашылықпен айналысып, мектеп бағдарламасын реттеп, қоғамдық-саяси қызметпен де шұғылдануды бастаған. Өзі осы жылдардағы қызметіне байланысты «Әуелі ауылдық, сосын болыстық және екі кластық мектептерде сабақ бердім» деп жазады. Екі жылдан соң Қарқаралы уезіне оралады.

Иә, Ахмет Байтұрсыновтың туған жері Тосын болысынан қашықтау жүргені уезд бастығының басын жа­рып, Сібірге айдалған әке тағ­дырымен байланысты болған сияқты. Аққұмдағы ағайындары ел ішіндегі даукестердің кесірі тимесін деп жас ұстазды сақтандырған болар. Әйтсе де есесі кеткен елінің, қараңғыда қалып бара жатқан халқының мың түрлі шаруасын жөнге келтіруі үшін Орынборға қарай барыс-келіс үшін осы жақ ыңғайлы болғаны анық. Орынбор мен Ақтөбенің арасы 280 шақырым, поезд жүріп тұр.

1895-1915 жылдары Батпақты, Бестамақ болыстығын 19 жыл бас­қарған Ахметкерей Қосуақовты көз көргендер «Жазда жарлы-жа­қыбайларға сауынға сиыр, мінуге ат беріп, күзде төлдерін қалдырып, басын қайтарып алатын мырза-правитель» деп сипаттаған. Заңды білмей ұтылған қараңғы қазақтың шаруа­сын жөнге келтіретіні өз алдына, ауылішілік ұсақ-түйек жұмыстарды да аса байыппен шешетін, көп сөйлемейтін сабырлы адам болған екен. Заң-құқық жағынан өте сауатты болыс 1917 жылы Уақытша Үкімет орнағанда уездік Басқарманың орын­­­басары болып бекітілген. 1917 жыл­дың желтоқсанында Орын­борда өткен Жалпы қазақ-қырғыз съезіне қатысқан Ахметкерей Алаш партиясының шаруасына аса ыж­дағаттылықпен араласқан. Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу» романында 1917 жылдың желтоқсанында Орынборда өткен жал­пықазақтық съезге ресми ша­қырылғандардың арасында Ахмет­керей Қосуақов болғаны айтылады. Болыс 1924 жылы Ақтөбеде қайтыс болған. Батпақтыға жерленеді. Әке­сінен жас қалған ұлдары – Сәду, Сұлтан Екінші дүниежүзілік со­ғыс­тан оралмайды. Жалғыз қызы Ақтө­беде беріректе қайтыс болған.

2018 жылдың 11 мамырында Самбай ауылына жолымыз түсті. Елек өзенінің арнасы мол саласы Батпақты – шаруаға жайлы, қайың-терегі мол ауыл екен. Ауылда А.Бай­тұрсынов атындағы орта мектеп бар. Сол жолы Байтұрсынов мек­тебімен іргелес жатқан Нұрбұлақ ауы­лының мектеп ұжымдары бірлесе ұлт ұстазының 145 жылдығын атап өтті. Облыстық тарихи-өлкетану му­зейі де осы шараға ақпараттық-наси­хаттық қолдау көрсетті. Мектеп ал­дындағы А.Байтұрсыновтың мүсіні алдында оқушылар ұлт ұстазының барлық өлең-мысалдарын жатқа айтып, дом­бырамен «Аққұм» әнін шыр­қады. Ауылдың ескілеу мектебінің оқушылары өнерлі де намысты екен.

Ауылдың үлкен кісілерінен Ах­мет Байтұрсынов ұстаздық еткен ескі мек­тептің орнын сұрастырып едік, ешкім білмейтін болып шық­ты. Бірақ «Ахметкерей балкасы», «Ахметкерейдің егінді сайы», «Ах­мет­­керейдің шегенді құды­ғы» деген атаулар Самбайда сақта­лыпты.

Мектептен шыққан соң ауыл ір­гесіндегі ескі қорымдағы шақпақ қара таспен қоршалған Ахметкерей Қосуақовтың зиратына барып, дұға жасадық. Біз осы мақаламызды Бат­пақтыны сипаттаудан емес, Шолпан Ахметқызының хатынан бастауы­мыз керек болса да, бір бөлек болып бүйірде жатқан ауылдың Алаш қозғалысымен қалай байланыста болғандығына тоқталдық. Ендігі сөз Шолпан Ахметқызының 1989 жылдың 28 қарашасы күні Ақтөбе облыстық партия комитетінің бірін­ші хатшысы Золотарев пен облыс­тық атқару кеңесінің төрағасы Сапар Сағынтаевқа жазған хаты ту­ралы. Осы хаттың бір данасы ер­теректе кездейсоқ қолымызға түс­кен еді. Екі парақ хатта Шолпан апай елінің болашағы үшін құрбан болған қайраткер әкесінің іздеушісі жоқ­тығына қатты ренішті екендігін айтып өтеді. Мұқият оқып қарасаңыз, хат емес, баланың зары сияқты. 1988 жылдың 4 қарашасында Қазақ КСР Жоғарғы Сотының шешімімен екі рет ақталғанына қарамастан ұлт ұста­зының есімін қалпына келтіруге ел-жұрт асығар емес. Енжарлық Ақтөбеде де сезіледі дейді. Өйткені ел ішіндегі көнекөз қарттардан дерек жиналмай жатыр. Апай осы жұмысты жылдамдата қолға алу керек деген пікірде. Ақтөбе уезінің Мұғалжар, Октябрь ауданында әлі күнге дейін «Тіл құралды» сақтап, әкесінің мысал әңгімелері мен өлеңдерін жатқа айтатын ақсақалдар болғанымен, олар білгендерін жариялар емес. Оның бір дәлелі, кезінде Торғайда ұлт ұстазына арнап музей салуға «Спецбанкте» есепшот ашылған кезде, ақтөбелік бірнеше қарт қаржы аударып, бірақ өздері елеусіз қалған. Апай осы қарттардың ақша аударымдары туралы мәліметтерді Алма­тыдағы Орталық мұрағаттан та­буға болатындығын айтып өте­ді. «Мен әкемді қатты аяймын әрі оның тағдыры үшін күйі­не­мін де. Сіздердің тым-тырыс отыр­ған­дарыңызға да та­ңым бар» дей отырып, 1895 жылы әкесінен оқы­­ған ақтөбеліктер туралы бар­лық деректі жинауға кірісу керек деп ұсыныс етеді. Бұл кісілерді не олардың ұрпақтарын Ақтөбе об­­лыс­тық газетіне хабарландыру беру арқылы табуға болады дейді. Мәліметтер сұрап, деректер тапқан адам­дар болса, дереу Қандыағаш қала­сында тұратын журналист Ақ­лепес Нәубетияровқа хабарласуын өтінеді. Хат 1989 жылдың 3 қара­шасында жазылған.

Өкініштісі сол, Шолпан апайдың хатына сол кездегі басшылық та, мәдениет маңайында жүргендер де аса мән бермеген. Хат сол күйінде тартпаларда жата берді. Сол жылдары Алматыдан келіп дерек жинауға апайдың денсаулығы жарамаған. Рас, кейін ақтөбелік бірнеше азамат Алға ауданынан біраз мәліметті тапқандай болды. Олардың бірі сол кезеңде облыстық газетті бас­қарған Идош Асқар мен Қазақ ра­диосының меншікті тілшісі болған Сәбит Сүлейменов. Бірақ дерек қоры жеткіліксіз болатын. Алға ауданында тұратын 87 жастағы Сейітов деген ақсақал Ахмет Байтұрсыновты бала кезінде көргенін айтып берді. Басқалай көзге ілерлік деректер табылмады.

Біз де өткен жылы өз тарапымыз­дан Алға ауданындағы Қарағаш мектебінде оқыған кісілердің ұрпақ­тарын іздестіріп көрдік. Оның ішінде Алға аудандық Ізтай Мәмбетов атын­дағы балалар кітапханасының директоры Ақшолпан Ізтілеуованың бер­ген мәліметі бар. Ол бізге қайын атасы Мәскеу Шүкірановтың жеке мұ­рағатынан табылған Шолпан Ахмет­қызының хатымен бөлісті. Мәскеу Шүкіранов 1980-1990 жылдары Қоб­да аудандық газетінің редакторы болған. Хатта былай деп жазылған: «Осы хатты жазып отырған Шолпан Ахметқызы Байтұрсынова. Менің әкем Ахмет Байтұрсынов Архангельскіде ай­дау­да жүргенде сіздің әке-ше­шеңізбен таныс болыпты. Әкемнің айтқан сөздерін анаңыз есінде жақсы сақ­­та­ған деп естідім. Өзім бару­ға ден­саулығым кеміс болып отыр. Дәм бұйырса барып, анаңыз­дың естелігін тыңдасам деймін. Со­ны білуге құштар болып отырмын. Ақаң Ақтөбе облысына өте құр­метті ғой. Ең бірінші мұға­лім­дік қызметін Октябрь, Мұғал­жар ау­­дандарында бастады. Әкем­нің Ар­хангельскіде сіздің ата-анаң­ыз­бен дәмдес болғанын маған Ақле­пес Нәубетияров жеткізді. Сіз анаңыз­дан сұрастырып, есінде қал­ған әңгімесін жеткізсеңіз, мен үшін өте жақсы болар еді. Мұның бәрі келешек ұрпаққа қажетті дүниелер ғой.

Сәлеммен, Шолпан Ахметовна Байсалова» деп аяқтаған. Хат 1993 жылы жа­зылған сияқты. Шолпан апай 1994 жылы дүниеден өтті. Ақ­шол­пан хатты оқыған бойы қайын ата­сының 1993 жылы қайтыс болған анасы Ақтеңгеден еш дерек жазып алмағанына қатты өкінгенін есіне алды. Өмір бойы бірге тұрса да, ол өз анасынан Архангельскіге неге ай­далғандары туралы сұрамаған екен. Мәскеудің өзі Мәскеуде дүниеге келген. Ауылдың қарапайым адамдары Шүкіран мен Ақтеңгеге не үшін айдау жазасы кесілді? Екінші жағынан Ақтеңге әже де айдау жөнінде өле өл­ген­ше балаларына сыр шашпай кет­кен сияқты. Оқиғалар байланысы бар.

Ахмет Байтұрсыновқа 1932 жыл­дың қара­шасында Архангель­скі­ге үш жыл­ға жер аудару жазасы та­ғайындалды. Шүкіран мен Ақтеңге де сол жылдары қуғынға түскен. Ақшолпанның айтуынша, Мәскеуде жас босанған Ақтеңге әжесінің елге аман-есен қайтуына Ахмет Бай­тұрсыновтың ық­палы зор болған. Байтұрсынов та айдауда жүр.

Дер кезінде жазылып алмаған оқи­ғалар уақыт өте ұмытыла бере­тіні сияқты, Ақтөбе облысының Мұғал­жар, Алға аудандарында тұратын әкесінің шәкірттерін тапқысы келген Шолпан Ахметқызы өмірден өткен соң ұлт ұстазы туралы білетіндерді іздеу де тоқтады.

ХІХ ғасырдың соңында тұрмыс-тіршілігін отырықшылыққа ауыс­ты­рып, жаңа кәсіптерді игеруге ұмтылған сауатты болыстың ауылына Орынборда тұтанған саяси шиеленістердің шеті тиіп жататын. Бұл талай Алаш қайраткерлерінің табаны тиген ауыл. Өткені ұмытылған, естеліктері жинақталмаған ауыл. Заманына сай өзгере білген дәулетті қазақ ауылдарының бірі болатын. Саяси сілкінісі күшті Орынборға жақын еді. Елде Алаш партиясына қаржылай қолдау көрсеткен Қосуа­қов сияқты дәулетті де, ық­палды жандар көп болатын. Олар өз істерін жалпақ жұртқа жарияламаса да, үнде­мей жүріп, үлкен істер тынды­рып жүретін. Өткен ғасырдың басын­да қазақ байлары ел үшін атқар­ған қызметін міндетсінбей, көбі­не­се тасада қалып отырды. Бұл кісілердің кейінгі тағдыры да, ұрпақтарының тағдыры да оңай болған емес.

Сол себепті де Кеңес өкіметі билеушілері ықпалды болыстардың иелігінде болған ауылдарға үнемі қырын қарап, тұрғылықты жұртының бір жерге шоғырлануына жол бермей, үнемі бөліп тастауға ұмтылып отырды. Елге қажетті игіліктерден құр қалғаны өз алдына. Ахметкерей болыс салған, Ахмет ұстаздық еткен мектептің қай жерде болғанын білмейтін адамдарына сол себепті де ренжи алмадық. Бір қарағанда ұсақ-түйек болып көрінсе де, ұлттың тарихи есін жоғалтуы осындайдан басталады. Кезінде қайың-терегі мол өскен, егін егіп, бау-бақша өсіріп, Батпақты өзенінің екі жағын бірдей қоныстанған ауылдың шағын тарихы осы.

Ақтөбе облысы