Толстойды алғаш аударған...
Ең алғаш орыс әдебиетінің классиктерін тәржімалаған Халиолла Құнанбайұлы екенін білесіз бе?
Халиолла – Құнанбайдың үшінші әйелі – сұлу да жас тоқалы Айғыздан туған Абайдың талантты інісі. Ол жасында, барлық Құнанбай балалары сияқты ауыл молдасы Ғабитханнан дәріс алып, мұсылманша хат таниды. Семейдегі Камалиден хазіреттің медресесінде 3 жыл оқып, оған қоса өзі ынта қойып, орысша сауатын ашып, кейін Омбыдағы кадет корпусында білім алған. Бұл әйгілі Шоқан Уәлиханов пен оның інілері оқыған тарихи оқу орны. Айта кетейік, Халиолла бұл оқу орнына Шоқаннан 12-13 жыл кейін түскен. Абайдың алғашқы өлеңдер жинағын шығарып, өмірбаянын жазған Кәкітай Ысқақұлы Халиолланың Омбыдағы оқуы жайлы қызықты деректер келтіреді. Кәкітай Құнанбай атасын сипаттай келіп: «Өзге жұрт орыстан баласын жасырып жүргенде, балаларына орысша оқу оқытып, Халиолла деген баласын Омский кадетскии корпустан оқытып, онан соң Москвадағы Павловский кавелерискии школдан оқытып, сабақты жақсы бітіріп, корнет болып, қызметте жүргенде, ауырып дүниеден қайтып еді» деп жазады.
Әрхам Ысқақовтың естелігіне сүйенсек, Халиолла қайтыс болғанда оның денесімен қоса Омбыдан екі сандық қоса келіпті. Халиолла жерленген соң оның дүниесін таратқанда, Абай еш ойланбастан кітаптар мен қолжазбаларға толы сандықты қалап алыпты. Халиолла тек орысша оқып, әскери шен алумен шектелмей, Шоқан сияқты қазақтың фольклор мұрасын жинаған, оны орыс жұртшылығына аударып таныстырған, әрі өзі де орыс ақын-жазушыларын көп оқып, олардың шығармаларын қазақ тіліне аударған екен. Халиолла Омбы мен Мәскеуде оқыған жылдары орыстың шығыстанушылары И.Н.Березин, Н.Ф.Костылецкий және Шоқанның досы Г.Н.Потанинмен тығыз байланыста болған. Бұл туралы Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, М.Әуезов, Ү.Субханбердина сынды әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдар әр жылдардағы зерттеу еңбектерінде айтып өтеді. Мәселен, фольклортанушы Ү.Субханбердина өзінің «Дала уалаяты газеті» атты екі томдық кітабында: «Г.Н.Потаниннің айтуынша, орыс классиктерінің шығармаларын алғаш аударушылардың бірі Абай Құнанбаевтың інісі Халиолла Өскенбаев болды. Ол 1863-1870 жылдары Омбы кадет корпусында оқиды, одан соң Семей маңындағы ауылда өмір сүрді. Ол халықтың ауыз әдебиет үлгілерін жазып жинаған. Оның ішінде «Еңлік-Кебек» әңгімесі, «Жиренше шешен» аңызы мен Тургенев, Лермонтов, Толстой және басқалардың өлеңдерін, әңгімелерін аударған. Х.Өскенбаев жинаған бұл материалдар белгілі шығыстанушы ғалым И.Н.Березиннің архивінде сақтаулы», деп жазады.
Өзі әнші, өзі тігінші...
Чеховтың балалық шағы қиын өткенін білеміз. Ол басқа балалардай көшеде ойын қуған жоқ: таңғы бестен түнгі он бірге дейін бауырларымен бірге әкесінің дүңгіршегінде жұмыс істеді. Гимназияда білім алып жүріп, цирк хорында ән салатын. Әкесі қатал болғандықтан, Чеховқа тігіншілік өнерін меңгеруге де тура келді.
* * *
Кейбір деректерде Чеховтың бойы кішкентай болған деп айтылып жүр. Шын мәнінде, оның бойы демалыс билетінде 180 см деп көрсетілген.
* * *
Жазушы өзінің шығармаларын бүркеншік ат арқылы жариялағанды жақсы көрген. Оның 50-ге жуық бүркеншік аты болған. Соның ішінде ең танымалы – Антоше Чехонте.
Аспаз Дюма
Александр Дюма еңбекқор жазушылардың санатына жатады. Ол жазуға күніне 14-18 сағат уақыт бөлген. Осының нәтижесінде, қаламгердің 500 томдай еңбегi қалды.
* * *
Ол бос уақытында тамақ жасағанды ұнатқан. 1865 жылы «Үлкен аспаздық сөздік» деген кітап жазады (бұл – жазушының соңғы еңбегі). Кітапта 800-ден астам тағам түрлері бар. Жазушының досы Октав Лакура: «Дюма тамақ жасайтын кезде ғана жұмыс бөлмесінен шығатын. Ол қалам мен қазанның қақпағын ұстауға жаралған», деген екен.
* * *
Кәуапты Францияға ең алғаш алып келген де осы жазушы Дюма. Ол сол елде тұңғыш кәуап орталығын ашқан.
* * *
Жазушы өз үйінде ит, мысық, түрлі құстар, тауықтар, тіпті маймылға дейін ұстаған.
* * *
Мұхтар Әуезовтің айтуынша, Дюманың «Үш ноян», «Жиырма жыл өткен соң», «Патша қатын Марго», «Генрих Наварский» туралы трилогиясы Абайға да таныс болған. Абай оқыған бұл кітаптар ақынның Семейдегі әдеби-мемориалды музейінде сақталған.
Бір әңгіме
Бірде әдеби басқосуда венгриялық жас прозашының қасына қарапайым киінген әйел келіп отырады. Жаc автор оны танымаған соң «қатардағы бір жазушы шығар» деп ойлайды. Менсінбеген емеурінде:
– Бикеш, кәсіби жазушысың ба? – деп сұрайды.
– Иә, мырза.
– Қанша шығарма жарияладыңыз? Бірер шығармаңызды оқып көрсем бола ма?
– Тек әңгіме жазамын, көлемді шығарма жариялаған жоқпын.
– Мен әңгіме жазамын. Мәселен, 339 әңгіме жариялап үлгердім. Сіз қанша әңгіме жарияладыңыз?
– Бір әңгіме ғана.
–Біреу ғана ма?.. Қандай тақырыпта?
– «Жел айдағандар» (немесе «Толқу»).
Мұны естіген жас автор аңырып тұрып қалды. Ол әйел – жазушы Маргарет Митчелл еді.
