Экономика • 15 Наурыз, 2022

Қант қымбаттап барады

667 рет
көрсетілді
11 мин
оқу үшін

Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде Қазақстан үшін шешімін таппай келген мәселе қант болатын. Жыл сайын 500 мың тонна қант тұынатын қазақстандықтар одақтың басқа мүшелері үшін инвестициялық тартымды елге айналды. Бұл «тартыста» Ресейдің бәсі басым түсіп келді. Енді көрші ел 2022 жылдың ортасына дейін бірқатар азық-түлік өнімдерін, соның ішінде қант экспортын шектейтінін ресми түрде мәлімдеді. Уақытша тыйымға біздің ел де ілікті.

Қант қымбаттап барады

Коллажды жасаған Зәуреш Смағұл, «ЕQ»

РФ Сауда министрлігі бұл шешім­ді елдің азық-түлік қауіпсіздігін қам­тамасыз ету үшін қабылдағанын, ЕАЭО елдеріне қант жеткізу мүмкіндігі Еура­зиялық экономикалық комиссияның 17 наурыздағы кезекті басқосуында белгілі болатынын айтып, одақтың өзге мүше елдерін екіұдай көңіл күйге салып қойды.

Ресейдің импорты тек ЕАЭО-пен ғана шектеліп қалған жоқ, 2020 жылға дейін әлемдегі ең ірі қант экспортерлерінің алғашқы ондығында болды. 2019 жылы Кубаға және Еуропалық одаққа мүше елдерге 1,1 млн тонна қант импорттады. Ресейдің қант экспортындағы мүмкіндігі біз ойлаған деңгейден әлдеқайда жоғары екенін, оның ендігі экспортері ЕАЭО-мен шектеліп қалғанын ұмытпауымыз керектігін сарапшылар өткен аптадан бері айтып жатыр. Енді Батыс елдерінің санкциясы көрші елдің экспорттық картасына өзгерістер алып келері, Батыстағы нарығын ұмытып, ЕАЭО нарығына шындап бет бұруы немесе бұл мәселені шешуді тараптардың өз еркіне қалдыруы да мүмкін.

Көрші елдің ауыл шаруашы­лығы министрлігі таратқан мәлі­меттерде 2021 жылы қант шығару 8,3 пайызға көбейіп, 5,0073 млн тоннаға жеткені айтылған. Елімізге қант жеткізетін негізгі екі импорттаушы — Ресей мен Беларусь. Ресейдің ішкі нарық­тағы үлесі – 48 пайыз. 2021 жылы Қазақстанға басқа елдерден 506,9 мың тонна қант пен қант шикізаты импортталды. Ресей Федерациясынан Қазақстанға 275,8 мың тонна қант импортталды, бұл бір жыл бұрынғыдан 12,7 пайызға аз. Бразилиядан – 164,6 мың тонна, Беларусьтен – 35,5 мың тонна, Мексикадан – 30,4 мың тонна импортталыпты.

Ресей 2022 жылдың тамыз айы­на дейін қант экспортын шек­тей­тінін ресми түрде мәлім­дегеннен кейін Қазақ­стандағы қант бағасы бақылаудан шығып кетті. Қазір ел көлемінде ең қымбат қант – Атырауда, 337 теңгемен с­а­ты­­лып жатыр. Тараздағы баға Аты­­рауға қарағанда 85 теңгеге арзан.

Сауда министрлігі бағаның өсуін күнде бақылап, ортадағы делдалдар қанттың құнын 15 пайыздан асырмауға тиіс деген пәрмен берді. «Қымбаттауға келер болсақ, қанттың бағасын жергілікті әкімдік, сауда желілері, тұрақтандыру қорларынан алу және айналмалы сызба арқылы кредиттеу бар. Олар жеңіл кре­дит­ті алғаннан кейін барып баға­ны ұстап тұрады. Осы секілді шараларды жергілікті әкімдіктер қабылдайды», дейді Сауда және интеграция министрлігінің ресми өкілі Әлішер Өмірзақ.

Qaztrade.org.kz сайтының дерегінше, Қазақстанда қантқа деген сұраныс 2019 жылға дейін Бразилиядан қант құрағын сатып алу арқылы реттелді. 2020 жылдың қаңтарында одаққа сырттан кіре­тін шикі қанттың тоннасына 240 доллар баж салығы енгізіліп, Бразилиядан келетін шикізаттан шеттетіліп қалдық. Бразилиялық қант құрағының орнын отандық қызылшамен жабу үшін 4 млн тонна өнім алу керек. Біз сол кезде ғана сұраныстың 45 пайызын немесе 450-500 мың тонна қантты өзіміз­де өндіре аламыз. Бірақ қант қызыл­шасын өсіретін жердің азды­ғынан бұл қазір мүмкін емес. Бразилиялық шикізат бол­ма­ғандықтан Қазақстан дайын қанттың импортын жылына 2,7 есе арттыруға мәжбүр бол­ды. Таза қант импортына жұм­сала­тын ақшалай шығын 1,8 есе өсті. Оның 14,4 млн доллары Беларуське кетсе, 55,9 млн доллары Ресейге кеткен.

Сауда және интеграция ми­нистрлігі «алаңдауға негіз жоқ­тығын қордағы қант қоры алдағы үш айға жететінін» айтып, жұртты са­быр­ға шақы­рып отыр: қазір қант импортер­лерінің география­сын кеңейту және тәуекелдерді төмендету шеңберінде дайын қант өндіру үшін басқа елдерден шикі қант сатып алу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Атап айтқанда, Қазақ­станда 2022 жылғы тамыз айы­ның соңына дейін кедендік баж­д­арды төлемей 250 мың тонна қант әкелу мүмкіндігі қарас­ты­рыл­ған. Бірақ соған қара­мастан бі­рер күннің ішінде қантқа деген сұра­ныс та, баға да өсіп, сатушылар бұл өнімді сатуды шектей бастады.

Бір жылдағы қантқа деген қазақ­стандықтардың сұранысы 500 мың тонна екенін жоғарыда айттық. Бұған тәтті сусындар, кондитерлік өнімдер шығаратын кәсіпорындардың қантқа деген қажет­тігі кірген де жоқ. 2021 жылы елдегі төрт қант зауыты 277 тонна қант дайындады. Бұл ішкі қажеттіліктің 66 пайызын өз күшімізбен өндіреміз дегенді білдіреді. Ресми орындар қант өндірісі тоқтаусыз жұмыс істеп жатқанын айтып жатыр. Қор да толығып отырады. Яғни «үш айдан кейін қор таусылады, қант тап­шылығы болады» деген ақ­парат шындыққа жанаспайды.

Дегенмен халықты сабырға шақы­рып отырған Үкімет елді елең­детпеудің жолын нақты көр­сете қойған жоқ. Саясаттанушы Андрей Чеботаревтің айтуынша, Үкімет әлі де болса 17 наурызда өтетін ЕЭК комиссиясына қарай­лап отыруы мүмкін. Ал қанттың тапшылығы ел ішін кезіп кеткен әртүрлі ақпараттарға байланысты туындауы ғажап емес. Бұл жерде Үкімет те, халық та ұтылып, ортадағы делдалдардың айы оңы­нан туып тұрғаны анық.

А.Чеботаревтің пайымда­уынша, бұл жағдай – Қазақстан экономикасынының өсіміне әсер ететін фактор ЕАЭО-да қалып­таспағанын, елдің экспорт­тық сая­сатына өзгерістер енгізу қа­жет­­тігін ескертті. Қатты би­дай­ды өз жерінде өсіре алмайтын Өзбек­стан Қазақстанның би­дайын тасып, ұн түрінде Ауғанс­тан­ға, өзге де елдерге экспорттай бастады. Сарапшы айтып өткендей, ЕАЭО-ға бізбен бір мезгілде мүше болған Ресей мен Беларусь экономикасын біздің елдің экономикасымен мүлде салыстыруға келмейді. Ресей мен Беларусь 2019 жылдан бастап, қант өндірісі үшін импорттық шикізатқа баж салығын енгізуге қол жеткізген. Енді Еуразиялық одақ аясында бірыңғай ставка күшіне енбек. Сондықтан Үкімет жағ­дайды пайдаланып, осы шешім­нің күшін жоюға басым­дық беруге тиіс. Себебі ши­кі­зат импортына жеңілдік бере­тін квотаны енгізу мәселесі тым созылып кетті. Бұл бизнес үшін тиімсіз. Квота жоқ екен деп қант зауыттары қарап отыра алма­ды. Қант құрағы шикізатын им­порт режімінде мемлекетке тие­сілі 5 па­йыздық кедендік баж салығ­ы­мен тасымалдауға мәжбүр болды.

«17 наурызда ЕЭК комиссия­сы қандай шешімге келетінін білмейміз. Көрші елдің қант экспортын уақытша шектейтінін ашық мәлімдеуі біз үшін үлкен мүмкіндік. Біраз келісімшартты өз мүддемізге қарай өзгертіп алуға болады. Қазақ делегация­сы бұл жиынға дайындықпен баруы керек. Біз қант экспортын ЕАЭО-мен шектеп қалсақ, қолдағы барымыздан айырыламыз», дейді А.Чеботарев.

Бразилия мен Мексикадан қант құрағы импортын ұлғайту керек деген ұсынысты Қант, тамақ және өңдеу өнеркәсібі қауым­дас­ты­ғы да қолдап отыр. Осы ба­ғыт­қа ба­сымдық берсек, қант тапшы­лы­ғына жол бер­мейміз. Бағада да ай­тар­­лық­тай өзгеріс болмайды. Қауым­д­ас­тық президенті Айжан Нау­рыз­ғалиеваның айтуын­ша, егіс ал­қаптарын ұлғайтумен қа­тар, қы­­зыл­­ша егетін аймақтардағы суару мә­селесін шешу, оның ішін­­­де суару жүйесін қайта құру қа­жет. Себебі елді қантпен толық қам­тамасыз ете алатындай егіс ал­қап­тары әлі де жетіспейді. Сарапшы ай­т­ып өткендей, қант қызылшасын егу­ге қай аумақтар қолайлы екенін анық­тау үшін жер мониторингінің нәти­желерін жариялау қажет. Мем­лекет шаруа­ларға жер телім­дерін беріп отыр, бірақ оның бәрі құнар­лы емес. Су тапшылығы да бар. Баға бойын­ша болжам жасау да қиын. На­рық­тағы бағаны бир­жа­дағы сауда анықтайды. Тіпті қамыс арзан­даған күннің өзінде тасымалдау, қайта өңдеуге қатысты қосымша шығын бар. Бізде электр қуаты, газ, қайта өңдеу кезінде мазут бағасы қымбаттады. Елдегі қант зауыттарының біразы мазутпен жұмыс істейді. Мұның барлығы тауар бағасына әсер етеді. «Қант қызылшасы – ылғал­ды жақсы көретін дақыл, сон­дықтан су қоры мол болуы керек: тамшылатып суару немесе жаңбырлату қондырғыларын енгізу қажет, бірақ бұл да инвес­тиция. 1 гектар жерге тамшыла­тып суару жүйесін орнатуға 5 млн теңге кетеді», дейді А.Наурызғалиева.

Сарапшылар Ресейге салынған санкцияның салдары барлық сала­ға әсер ететінін айтады. Им­портқа арқа сүйеген Үкімет қант өндірісін қосалқы сала деп қарап келді. Қазақстанда қант өнеркәсібіне мамандар даярлайтын бірде-бір оқу орны да жоқ. Сондықтан ЖОО-ларда саланың кадрлық әлеуетін қалыптастыруға ықпал ететін факультеттер ашу, арнайы курстар ұйымдастыру қажет. Қазір қазақстандық қант зауыттарында жұмыс істейтіндердің көбі КСРО кезінде даярланған мамандар. Олардың алды зейнет жасына жетіп, нарықтан біртін­деп кетіп жатыр. «Денсаулық сақ­тау министрлігі деңгейінде «Саламат­ты ұлт» ұлттық жобасы қызу талқылануда. Осы құжат аясында министрлік құрамында қанты бар сусындарға акциз салығын енгізу жөнінде бастама көтеріп отыр. Бұл ұсыныс рес­пуб­ли­каның қант өнеркәсібіне кері әсерін тигізеді деп ойлаймыз. Енді ғана жанданып келе жат­қан сала құлдырауы мүмкін. Өйт­кені акцизді енгізу сусындар өндірі­сінің төмендеуіне әкеліп соға­ды. Бұл қантқа деген сұра­ныс­ты азай­тады. Демек ендігі жер­де Үкі­мет қант өндірісіне қатыс­ты ұстаны­мын өзгертуге тиіс», дейді А.Наурызғалиева.

 

АЛМАТЫ