– Жандарбек Мәлібекұлы, соңғы жылдары баспасөз беттерінде сіздің авторлығыңызбен құрылған «Oitek» архитектурасы атты жаңа концепция жарияланып жүр. Әңгімені осыдан бастасақ.
– «Oitek» архитектурасы жайлы айтудан бұрын шағын кіріспе мәлімет берген дұрыс. Архитектура дегеніміз – көне грек сөзі. Оны қазақша тәпсірлесек «жаратылыс негізі» дегенге саяды. Демек әрбір заттың жаратылу құрылымы бар. Оның сыртында архитектураның өзін бірнеше топқа бөліп қараймыз. Мысалы, табиғат архитектурасы деген сала бар. Оған ғаламның жаратылыс ландшафты жатады. Сол сияқты экономикалық архитектура дейміз. Бұл – экономиканың биік деңгейін белгілейтін ұғым. Ал саяси архитектураға тоқталсақ, оның деңгейі тәуелсіз мемлекеттердің әлем қауымдастығы алдындағы дәрежесімен өлшенеді. Қазіргі жаһандану үрдісі – саяси архитектураның басты көрінісі.
Екіншіден, бұл ғасыр – архитектуралық ағымның нарықтық экономикаға бет бұрған дәуірі. Яғни бұрын архитектураны тегін құрылыс деп түсініп келсек, қазір оның даму процесі мен өркендеуі капиталға байланып қалды. Өткен ХХ ғасыр әлем архитектурасына хайтек стилін енгізді. Қазақстанға осы хайтек архитектуралық стилі ағылшын сәулетшісі Норман Фостер арқылы келді. Осы үлгіде Нұр-Сұлтан қаласында Бейбітшілік және келісім сарайы, Ханшатыр, т.б. еңселі ғимараттар бой көтерді. Бұдан шығатын қорытынды, архитектура саласының дамуы елдің экономикалық деңгейіне байланысты екендігі.
Тағы бір маңызды мәселе, архитектурада кеңістікті сезініп, ой қорыту деген түсінік бар. Яғни өткен замандағы философиялық құбылыстарды бүгінгі санамен сараптау. Осы тұрғыдан қарағанда, біз яғни қазақ халқы әлем елдерімен бәсекелесу үшін ұлттық бет-бейнемізді айшықтайтын архитектурамыз болуға тиіс.
– Түсінікті, сіздің ойыңызша қазақ архитектурасын дамытатын сүрлеу «Oitek» жобасы ма?
– «Oitek» жобасы тек архитектурамен шектелмейді. Ол жайлы кейінірек айтармыз. Ол сіз айтып отырған қазақ архитектурасы бұрыннан бар, тарихы да терең. Оған байтақ даланың шығысы мен батысы, оңтүстігі мен солтүстігіне дейінгі аралықтағы Бозоқ, Сарайшық, Талғар, Отырар, Сығанақ, Ақыртас, Берел, Есік қалашықтары мен қорғандары дәлел бола алады. Сол сияқты Көккесене, Айша бибі, Бабаджа хатун кесенелері және т.б. ескерткіштер – ұлттық архитектурамыздың әлем өркениетіне қосқан үлесінің бір бөлігі.
Жалпы алғанда, қанымыздағы тектілік пен ұлт болмысы – ұлт архитектурасының негізгі сипаты. Күнделікті тұрмысымызда салт-дәстүрді ұстанған, тарихи сабақтастықты жалғастырып тұрған архитектуралық жүйе бұзылмауға тиіс. Ұлттың психологиясы, шығармашылық бет-бейнесі бұзылған жағдайда ұлт өзінің жаратылыс болмысына тән қажеттіліктерін өтей алмайтын күйге душар болады. Содан кейін сырттан келген архитектураның үлкен экспансиясы елдік санаға орасан зор нұқсан келтіреді. Ұлттық рухани архитектурамыз ел толық еркіндікке қол жеткізген жағдайда ғана айшықты ізденістерге бара алды. Бұл жерде мән беретін дүние біз Ұлы дала мәдениетінің өзіндік табиғи архитектурасы мен мәдениетін жаңғырту арқылы әлемдік ой-сана архитектурасымен бәсекелесеміз.
– Жоғарыда айтылған «Ұлы дала архитектурасы» деген ұғымды сәл кеңірек түсіндірсеңіз?
– Ұлы дала – өзіне тән тарихы, мәдениеті, демократиясы бар үлкен мәдени категория. Оның мыңдаған жылдан бері келе жатқан ежелгі архитектурасы, органикалық архитектурасы, функционалды архитектурасы, бионикалық архитектурасы, табиғат архитектурасы, тағы басқасы бар. Тіпті Ұлы даланың ән мен күйі, би өнері, дәстүрі – тұнып тұрған архитектура. Оған сан салалы ұлттық өю-өрнекті қосыңыз. Бұл тақырып әлі зерттелген жоқ. Осылардың ішінде ерекшелеп айтарым – ауыл және қала архитектурасы. Қазіргі кезде қоғамда урбандалу деген термин айтылып жүр. Бұны қазақша «шоғырлану» деп түсінген жөн. Яғни ауылдан келіп, қалаға шоғырлану.
Мысалы, осындағы ауыл архитектурасы дұрыс атқарылмауы салдарынан қала архитектурасында көп қателіктер пайда болды. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі экономикалық нормативтер, жол құрылысы, инфрақұрылым, яғни әлеуметтік сала шоғырлану үрдісіне сай болмады. Яғни ауыл және қала архитектурасының жөнсіз бұзылуы салдарынан халықтың психологиясы тоқырауға ұшырап түсіп, ой-санамыз дамымай қалды. Осындай кезде деурбанизация жасап, ауылды көркейтуіміз керек еді. Өйткені Ұлы дала мәдениетінің бұл ғасырдағы жұрнағы – ауыл. Ал біз айтып жүрген «Oitek» архитектурасының негізі Ұлы дала құндылығымен айқындалады.
– Ұлы дала құндылығы мен «Oitek» архитектурасы қалай байланысады?
– Әуелі мынаған назар аудару керек. «Oitek» қазақтың «ой» және «тек» деген екі сөзінен, екі ұғымынан құралған. Ой – ұлттық «менді» айғақтайды, сонымен бірге ол «қазақша ойлау» дегенді білдіреді. Тек – тамыр, ұлттық болмыс-бітім. Көркемдікке келсек, ой мен ою, ой мен ойын, ой мен ояну арналас ұғым. Одан кейін «Oitek» архитектурасы Ұлы дала табиғатынан нәр алады. Мысалы, сақ дәуірінен келе жатқан «аң стилі» тұмары болса, «Мәңгілік ел» – тұғыры.
«Oitek» архитектурасы дегенміз – стилі жаңарған Ұлы даланың мәдениет туындысы әрі көрінісі. Қазақстан – көп этностың тату-тәтті бірлігінің мекені. Олай болса, архитектураның ұлттық мазмұны – халқымызды үйлестіруші, ынтымақтастырушы мәдени институт діңгегі деп біліңіз. «Oitek» – Ұлы дала кеңістігінде табиғатпен үндескен архитектуралық үйлесімге құрылған сәулет өнерінің терең туындысы. Оның архитектуралық пропорциялық өлшемі – халықтың әлеуметтік жағдайының оңтайлы шешімі.
«Oitek» архитектурасының түп-тұқияны жайлы айтсақ, біріншіден, ол Ұлы дала мәдениетінің ерекшеліктеріне байланысты қабылданатын архитектуралық шешімдер. Ол табиғатпен, дала сарыны күйлер арқылы, сол сияқты қолданбалы өнер туындыларының даму жүйесі тәрізді үйлесімділікте құрылған болуы шарт. Мысалы, Құрманғазының «Сарыарқа», «Көбік шашқан», «Кішкентай», «Ақ желең» сияқты күйлеріндегі формативтік негіз – логикалық жолмен санаға әсер ету. Және оның терең мағынасы – парасатқа, ақыл-ойымызға дөп түсіп көмкерілгенде, күйдің кереметтей орындалу тәсілі мен техникалық әдістемелері әсер еткенін байқаймыз.
Соған қарағанда «Oitek» архитектурасының рухани тірегі – ұлттық сана, парасат, ақыл. Сана – пәлсапалық ұғым. Ол – әрі құбылыс, әрі рухани айна. Табиғи түйсік пен түсінік әсері. Халықтың болмыс-бітімі һәм көнеден келе жатқан ата-баба аманаты. Ертеден қалыптасқан салт-дәстүр, қадір-қасиет өлшемі. Сана түсінігі тұрақтылықты, еңбекті, бірлікті, тыныштықты, жауапкершілікті, талапты, ізденісті білдіреді. Ұлы дала мәдениетінің сана өлшемі табиғатпен астасып, мәдени құндылықтарды сақтауға, дәріптеуге және жалғастыруға мүмкіндік береді. Ұлттық сана ұлттық мәдениетпен зерделенеді. Тәуелсіздік санасы Ұлы дала тұрғындарының бодандықтан арылуын, еркіндік пен бостандық иесі екенін көрсетеді. Яғни «Oitek» архитектурасының ғылыми-теориялық және практикалық, әдістемелік арқауы – Ұлы дала мәдениетінің тарихы, әдет-ғұрып негізі, дәстүр жемісі.
– «Oitek» архитектурасының рухани тірегі ұлттық сана, парасат, ақыл дедіңіз. Осы тұжырымды жеке-жеке түсіндіріп берсеңіз?
– Адам баласы сана, парасат, ақылсыз категориялық түсінікке жетуі мүмкін емес. Қазақта «Бала бер, бала берсең сана бер, санасыз болса ала бер» деген тәмсіл бар. Кеңістікте сана, парасат, ақыл-ой тұжырымдамасы ұлттық логикадағы елдік мүддеге негізделуге тиіс.
Парасат – жеке тұлғаға тән қадір-қасиет. Адамның адамгершілік түсінігі. Парасаттың кісілік қасиеті – әділдік, адалдық, дербестік, ақылдылық, рақымшылық. Сонымен қатар ізгілік, білім мен ізденіс, жауапкершілік сезімдері адамды парасатқа көтереді. Парасаттың бір баламасы – зерде. Интеллект тек біліммен келмейді, терең таныммен, дәстүрге табан тіреген білікпен келеді.
Ақыл – адамға біткен ерекше қасиет. Ақыл – таусылмайтын жетістік. Ақыл – дария, ой – теңіз. Ақыл – тозбас білім мөлшері. Ақыл – сабыр серігі. Ақыл – байлық, ақыл – бақыт иесі. «Ақыл азбайды, білім тозбайды» дейді халық даналығы. Бұл категориялар – Ұлы дала кеңістігінде табиғатпен үндескен архитектуралық үйлесімнің рухани сипаты. Нақтырақ айтсақ, «Oitek» архитектурасының философиялық негізі – ұлттық сана – парасат – ақылдан өрбіп, ел мен жер иесінің тектілігін айшықтайды.
Қазақ – текті халық. Ендеше, ұлттық сәулетіміз де тектіліктің негіздерінен құрылуға тиіс. Осы орайда «Oitek» архитектурасында халқымызға тән гуманистік ақыл-ой, бостандық, еркіндік, қонақжайлық, ашықтық, қажырлық, қайраттылық, қайсарлық секілді сақ дәуірінен келе жатқан этногенезис белгілері бар. Мысалы, Абайдың данышпандық тұжырымдамасы әр уақытта ұлтқа, жерге, елге, халыққа таза парасатпен қарауды, оны рухты санамен түсінуді үйретеді. Абай биігі, идеясы – отандық архитектура саласындағы басты идеологиямыз. Ол әр кез адамгершілік оптимистік жолды ашып отырады.
– «Oitek» архитектурасының болашағы жайлы және оның кәсіби архитектураға қатыстылығы туралы не айтасыз?
– «Oitek» архитектурасының болашағы жайлы айтар болсам – тәуелсіз елдің еркін ой өлшемдері – бір ел, бір тағдыр, бір Отан бірлігінің сәулет өнеріндегі жиынтығы болумен қатар, қазіргі әлемдік кеңістіктегі жаһандануға қарсы иммунитет болатын дала өркениетінің қуатына айналуға тиіс. Кеңістікте адамның табиғатпен үйлесімділігі архитектуралық тұтастыққа айналып жатса, бұл – ел мұратының жүзеге асқаны.
Одан кейін «Oitek» – архитектура, жобалау, құру институттарының елдік негізі. Ол бүгінгідей урбанизация жүйесінде қолданбалы архитектура өнерінің стратегиялық бағдарын айқындай алады. Тәуелсіз елдің үйлесімі мен арманын жеткізетін ұлттық «Oitek» архитектурамыз қалыптасып, дамып, салаланып жатса, әлем бұған ықыласпен қарары анық.
Сөйтіп, қажет кезінде ұлттық ерекшелік өз қойнауынан дала мәдениетінің құндылықтарын бірінен соң бірін шығарып отырады. Егер қажет болған жағдайда, «Oitek» архитектура жүйесінде алғашқы классикалық және романтикалық неомодерн тәсіліндегі форэскиздік жобаларды сызба форматында жобалау, қоғамға ұсыну қиынға соқпас еді. Және де жоғарыда айтылған ойларға байланысты ескі нормативті құжаттарды ғылыми және эксперименттік үлгіде қарастырып, Ұлы дала мәдениеті негізінде жасау замана талабы екенін түсінген жөн.
Болашақта «Oitek» архитектурасының негізі, жүйесі, құрылымы, бағдары, әдістемесі Қазақстан Республикасының ұлттық құндылықтары арнасында қалыптасып, дамитынына сенім зор. Сәулет өнерінің міндеті – дала мәдениеті мүддесін кеңістікте орналастыру арқылы көрсете білу болса, «Oitek» архитектурасының пропорциялық өлшемі – халықтың әлеуметтік тұрмыстық жағдайының жақсаруы.
Одан кейін көпэтносты халықтың бірлігі мен ұлттық негізін бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Мемлекеттік негізді құруда салмақ мемлекетқұраушы ұлтқа түседі. Әр елдің саяси-әлеуметтік жағдайына байланысты архитектуралық құрылымының негізін зерттей отырып, кез келген өткір мәселені парасат пен ақылға жеңдіру арқылы архитектуралық шешімін табу – маңызды іс. Одан кейін жас ұрпаққа тәлім беретін қариялардың функционалды үйлесімділігін дамытпайынша, архитектуралық жоба жетілген болып есептелмейді. Болашақ ұрпақ дұрыс өсіп-өнуі үшін барлық мүмкіншілікті тереңнен ойластырған жөн.
Әңгімелескен
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
