Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Мен – сыншы да, әдебиетші де, жазушы да емес, актрисамын. Халықаралық театр күні қарсаңында «Егемен Қазақстан» газетіне «Мәртебелі һәм мәртебесіз театр» деген Назерке Жұмабайдың мақаласы шыққан екен. Соны оқып отырып ойға қалдым. Қордаланып тұрған көп жайтты қозғаған екен. Біраз дүниенің сыртқа шығуына түрткі болды. Қолына қалам алған сыншы біткен бірінші Театр қайраткерлері одағын сөз қылмаса қаламы жүрмей қалады-ау деймін... Одаққа жұмысқа келгеніме бір жарым жылдай ғана болды. Бір сыншы, не бір драматург, не бір актер бас сұққан емес Одаққа... Мысалы, Одақтың жағдайы қалай екенін өз басым сонда қызметке келген кезде бір-ақ білдім. Оған дейін менде де «неге Одақ осылай жасамайды, неге мынаны былай істемеске?!» деген ой болатын. Одақтың ішкі тыныс-тіршілігімен толық танысқаннан кейін жағдайдың сын көтерердей қауқары жоқ екенін байқадым.
Одақ дәл қазіргі күні баспанасыз, өзіне мүшелікке өткен қайраткерлерден түсетін мардымсыз жарнаға өмір сүріп отыр. Мемлекеттен ешқандай қаржы бөлінбейді.
Біздің студент кезімізде Желтоқсан көшесінің бойында керемет «Актерлер үйі» деген ғимарат бар еді. Сол актерлер үйінде бала күннен бір көруге ынтық болған талай майталман әртістерді көрдім. Жадырап, жарқылдап әңгіме-дүкен құрғандарын естідім. Алайда еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Үкімет ол ғимаратты Израиль елшілігіне уақытша (еш ақшасыз-пұлсыз) беріп, кейін елорда ауысқанда Одаққа қайтарудың орнына Сыртқы істер министрлігіндегі «іскер» шенеуніктің бірі, тез арада акционерлік қоғам құра қойып, заңсыз меншіктеп үлгеріпті. Енді жаңа Одақ басшысының 2010 жылдан бергі ол ғимаратты қайтару «шежіресі» белгілі адамдардың жанкешті қарсылығының кесірінен әлі күнге жалғасып келеді. Біздің сұранысымызды табанға салып, өзіміздің ғимаратты өзімізге «арендаға алсын» деп доқ көрсетіп, мазақ қылып келе жатқаны өз алдына бөлек әңгіме.
Ал енді Театр қайраткерлері одағының тарихына қатысты ресми деректерге тоқталар болсақ, Қазақ театр қоғамының (1962 жылғы) негізінде құрылған Қазақстан Театр қайраткерлері одағына биыл 60 жыл. Алғашқы басшысы Қазақстанның халық әртісі, опера әншісі Роза Жаманова, одан кейін 1980-2004 жылдары Қазақстанның халық әртісі, Халық қаһарманы, белгілі режиссер Әзірбайжан Мәмбетов, 2004-2009 жылдары Еркін Жуасбек, 2009 жылдан бастап Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, өнертану кандидаты Тұңғышбай Жаманқұлов басқарады. Құрылғаннан бастап бүгінгі таңға дейін Одаққа 3 мыңнан аса театр қызметкерлері мүшелікке өтті. Өз Жарғысына сәйкес Одақ еліміздегі бүкіл театр қайраткерлерін қолдап, олардың мақсат-мүдделерін қорғаудан жалыққан емес.
2010 жылдың наурыз айынан бастап Одақ басшысының жеке абыройы мен демеушілер табуы арқасында бірінші және бірегей республикалық әдеби-театртанымдық орыс және қазақ тіліндегі 100 беттік түрлі-түсті «Театр.kz» журналын ай сайын шығара бастады. Журнал еліміздегі театр өнерінің даму бағыттарына, режиссура, актерлік өнер, сценография мәселелеріне арналған мақалаларды, мерейтойлар мен театр фестивальдерін өткізіп, премьералар туралы рецензияларды жариялап тұрды. Сондай-ақ әр санында драматургиялық материалдарды жарыққа шығарды. Журнал бұрынғы Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлының кезінде тоқтап қалғаны да белгілі. Оның үстіне барлық театр қайраткерлері жазылмайды ғой журналға, айлықтары аз. Дегенмен өмір жалғасуда, өнер өлмейді. Өнерді өмірім деп танитын театр майталмандарына арналған журнал қайта шығатын күн алыс емес деп сенеміз.
2010 жылы демеушілер арқылы алғаш рет Қазақстан Театр қайраткерлері одағы «Еңлікгүл» Театр өнерінің кәсіби сыйлығын тағайындады. Қаншама актер, режиссер, театр қызметкерінің мерейі өсіп, сәл де болсын қаржылай марапат алып, бір биіктеп қалды. Ол да кезінде Мәдениет және спорт министрлігі тарапынан қолдау таппай, үрдіс уақытша үзіліп қалған болатын. Әйтсе де «Еңлікгүл» тоқтаған жоқ, 2020 жылы бүкіл әлем зардап шеккен пандемияның кесірінен өткізілмеді. 2021 жылы да Алматы қаласы бюджетінен бөлген қаражатты ондай шараға жұмсауға рұқсат болмаған соң Денсаулық сақтау министрлігіне қайта жіберілді. Биылғы жылы Шымкент қаласында өткізу жоспарда тұр.
Министрлікпен биылғы бірігіп жасасақ деген жобалардың арасында Көкшетау қаласында өткізбек болған «Жазғы оқулар» атты жобамыз бар. Әр театрдан екі-үш адамды (актер, режиссер, драматург ) қатыстырып, кәсіби біліктілігін арттыруды жоспарлап отырған бұл жобамыз да қолдауға зәру. Актерлік, режиссерлік, драма жазу өнері бойынша шеберлік сағаттарын жүргізуге Мәскеуден В.Панков пен О.Жанайдаров, Душанбеден Б.Абдураззаков сынды заманауи театр өнері айналасындағы атақты адамдарды шақырып, бірлесе жұмыс атқаруға ниеттіміз. Әзірге келіссөздер жүргізілуде. Сонымен қатар біздің Одақпен тығыз байланысы бар ТМД елдерінің Театр одақтары конфедерациясы мамандары да шақырылады деп күтілуде. Айтулы ұйымның белді мүшесі ретінде Қазақстан Театр қайраткерлері одағы олармен шығармашылық тығыз қарым-қатынаста. Жастардың білімін жетілдіріп, тәжірибе алмасуы үшін қажет байланысты Одақ орнатып отыр. Көрінбей жасалып жатқан жұмыстар баршылық.
2021 жылы Өзбекстан астанасында сол ТМД және Балтық елдері театрлар конфедерациясы ұйымдастыратын жастар шығармашылығына арналған халықаралық форум жоғары деңгейде өтті. Оған біздің Одақтың ұйымдастыруға һәм мамандарымызды қатыстыруға Одақ басшысының тегеуріні арқылы үлкен ықпал етуі – оң нәтижесін берді. Бәрі ойлағандай тек Алматыдағы академиялық театрдың ғана емес, көбіне облыстағы театрлардан да мамандар барды. Атап айтсақ, А.Островский театрынан өте талантты актер, режиссер Р.Джумахметов, Х.Бөкеева театрынан қоюшы-суретші М.Мәмбетов, жас драматургтер М.Қолғанат, Ә.Айтуар, Ә.Байбол, сыншы Б.Әлкеева қатысып қайтты. Мәскеу қаласында өткен ТМД, Балтық және Грузия елдерінің достастығы аймағында ХV А.П.Чехов атындағы Халықаралық фестивальдің аясында өткен лабораторияға М.Әуезов театрынан режиссер А.Оспанбаева, Ғ.Мүсірепов театрынан Ш.Үмбеталиев, А.Островский театры-
нан Р.Джумахметов, Ғ.Мүсірепов театрынан Ф.Молдағали қатысып қайтты.
Сондай-ақ айтулы жоба аясында Ташкентте Ф.Молдағали қойған «Құлагер» спектаклімен Ғ.Мүсірепов атындағы театрдың әртістері өнер көрсетті. Конфедерация біраз жылдан бері осы форумды Қазақстанда өткізсек деген ұсыныстарын айтып жүр, алайда бұл да біздің Мәдениет министрлігі тарапынан әзірге жүзеге аспай келе жатыр. Келесі форум 2024 жылы өтпек. Конфедерация бұл форумның Қазақстанда өтуіне ықылас білдіріп отыр.
Автордың өз мақаласында театр туралы заң жоқ екенін жазғаны да орынды. Бұл – өте күрделі мәселе, расымен де театр туралы заң жоқ. Көршілес мемлекеттерде театр туралы бәленбай баптан тұратын театр мен театр қызметкерлерін қолдайтын заң бар. Негізінде, ол туралы Одақ басшысы сонау 2015 жылдан бері үнемі Үкіметке, тиісті адамдарға кездесіп те, хат жазылып та, айтылып та жатыр.
Театр өнерінің нарықтық қатынастар мен заманауи талаптарға, әлемдік деңгейге сай болатындай қойылымдардың нарқын биіктетуге мүмкіндік тудыратын жаңа қазақстандық театр заңнамасын жасауды көздейтін «Театр туралы» заң жобасы дайындалып, қабылданатын болса, көп мәселе шешімін табар еді. Осы заңның аясында облыстық театрларды қараусыз қалдырмауды, министрліктің құзырына қайтарудан бастап, өзекті мәселелерді шешудің жаңа жолдарын іздеу керек.
Театр, театр қызметкерлерінің әлеуметтік мәртебесін көтеру, киелі қарашаңырақты жеңіл-желпі ойын-сауық қызмет көрсету саласына теңестірмей, оның мәртебесін халықтың рухани баюындағы орны мен маңызына байланысты айқындау қажет. Жалпы, еліміздегі 7-8 кәсіби шығармашылық одақтың да мәртебесін көтеріп, мемлекеттік емес қауымдастыққа теңемей, мемлекеттік идеологияны жүзеге асырушы етіп қарайтын мезгіл әлдеқашан жетті. Өнер адамдарын атақтарға ұсынуды әрқилы ұйымдар мен әкімшіліктерге, көбіне әділетті бола бермейтін өңір басшылары мен жалпақ шешей ұжым басшыларына телімей, парқы мен сіңірген еңбегінің нақты бағасын кәсіби түрде анықтай алатын, өздері мүше сол шығармашылық одақтардың құзырында болғаны жөн деп есептейміз. Кәсіби өнер адамдарына «Қазақстанның Халық әртісі», «Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі» атағын беру дәстүрін қайтаруды да қарастыру керек. Бүгінгі қадірі мен аясы кем, кез келген әр саладағы адамдарға оңды-солды таратылып жүрген «қайраткер» атағы кәсіби өнер адамдарына берілуі тіптен қолайсыз. Сонымен қатар әрбір берілген атаққа істелген жұмыс үшін белгілі бір ынталандыру және лайықты төлем болуы керек.
Одақ қазақ елінің театр қайраткерлерінің бәріне ортақ. Ал қолынан іс келетін жастарымыз келіп қолдап, бірге жұмыс істеймін десе, мархабат...
Рабиға АҒМАНОВА,
Қазақстан Театр қайраткерлері одағының жауапты хатшысы