Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жыл басынан бері Қазақстан халқына екі Жолдау арнады. Екеуін де зер сала отырып, тыңдадым. Бұл жолдаулар елдік мұрат пен ерлік салтқа адалдықты айқындап, бұрынғыдан да нығайтып, бекіте түсті. Ақиқатында, қазақстандықтар жыл басталмай жатып күрделі кезең мен қасіреті мол сындарлы оқиғаларды бастан өткерді. Елде орын алған тәртіпсіздік пен террорлық әрекеттер – конституциялық құрылымға, билікті басып алуға бағытталғаны айқын аңғарылды. Осы тұста, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына үндеу жолдады. Үкіметке бірқатар тапсырмалар берді. Лаңкестікке қарсы штабтың отырысын өткізді. Парламент Мәжілісінде «Қасіретті қаңтар» сабағы мен тәжірибесін кең түрде сөз етті. Басым бағыттар қатарында: тәуелсіздік тарихы мен тәжірибесіне тоқталып, оны нығайту мен баянды ету ісіне кең түрде мән берді. Елде орын алған ауыр ахуал, күрделі кезең көріністері - бір күннің ісі емес екеніне назар аударылды. Халықтың газ бағасына сәйкес наразылығынан бастау алған бейбіт шеру тәртіпсіздік пен террорлық агрессияға ұласты. Мемлекетті басқару институттарына, билікті басып алуға әрекет еткеніне жіті ден қойылды. Бітімгершілік контингентінің – стратегиялық нысандарды күзету, ақыл-кеңес беріп, қолдау көрсету миссиясын орындайтынын да жалпақ жұртқа жүйелі жеткізді. Бұдан байқалатыны, арғы тарихтағы елдік мұрат пен ерлік салтқа адалдық танытып, ел-жерді қорғауға, дәстүрден нәр алып, өмір тағылымына мән беру қажеттілігі негізгі назарға алынғаны жан-жақты танылды. Өткеннің өнегесі – болашақ бағдары, кемел келешектің көркем көрінісі екені жіті байқалды.
Елде орын алған террористік агрессияның салдары мен себептеріне қатысты бірқатар өзекті мәселелерге де көңіл бөлінгенін айтқан жөн. Бұл тұста, ел қауіпсіздігін нығайту, құқықтық тәртіпті қалпына келтіру, лаңкестік әрекеттер артында кімдердің тұрғанын анықтау, ұлттық ұланды, барлау Һәм шекара қызметін, діни экстремизмге қарсы күресті, теңсіздік мәселесін оңды шешу мәселелері кеңінен қозғалды. Мұның мәні: халық ақиқатты білгісі келетініне саяды. Террорлық әрекеттің бастауы мен негізін, жасырын күштердің анық-қанығын да жұрттың білгісі келеді. Ел қауіпсіздігінің маңызы да осында жатыр. Бұдан басқа, халықты сапалы өмірмен қамтамасыз ету, әл-ауқатын жақсарту бағытына да маңыз берілді. Елдің әлеуметтік-экономикалық тұғырын бекіту, кәсіпкерлердің жауапкершілігін арттыру, бюрократияның етек алуына жол бермеу сынды бағыттарға басымдық берілді. Сондай-ақ «Самұрық-Қазына» қоры қызметінің тиімділігін айқындау, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, жұмыссыздық пен жұмыспен қамту ісін дұрыс жолға қою, жалақы мен зейнетақы жүйесін реттеу, коронавирустың жаңа толқынына тойтарыс беру жайы да кең түрде сөз болды. Ел байлығы мен жер қазынасы көптің игілігіне айналуы қажеттілігі орынды қозғалды. Жекелеген адамдар мен компаниялардың байлық көздерінің мәні мен сырына да ден қойылды.
Кемел елдің келешегі – білім мен ғылым болса, бұл бағыттағы басты ұстаным: сапалы білімге қолжетімділікті арттыруға саяды. Осы орайда, ЖОО-ның бәсекеге қабілеттілігін арттыру, елімізде шетелдік ЖОО-ның филиалдарын ашу, техникалық мамандықтарға басымдық беру қажеттілігіне көп көңіл бөлінді. Анығында: «...бәрімізге білім туралы көзқарасымызды өзгерту қажет. Гуманитарлық мамандықтармен әуестену кезеңі келмеске кетті. Басымдықты техникалық мамандықтарға беру керек. Инженерлер мен өнеркәсіпшілердің жаңа буынын өсіріп шығару қажет» екені анық-қанық айтылды. Жасыратыны жоқ, маңыздысы: «Жақын арада Ресейдің үздік техникалық жоғары оқу орындарының филиалдарын ашу жоспарланып отыр... екі техникалық бағдарланған филиал еліміздің батысында болғаны жөн» екені де жұртқа жетті. Мұнда да өмір мәні мен шындығы жатыр.
Білім жүйесіндегі шешуші тұлға – ұстаздық қызметке мән беру ісіне де жіті ден қойылды. Тіпті: «...білім сапасын жақсы мұғалімдерсіз көтеру мүмкін емес» екеніне мән берілді. Ақиқатында, ұстаз – ұлтқа, оның болашағына еңбек етеді. Оның мәнісі: Бала өз ана тілінде тәрбиеленбесе, өз халқына қызмет ете алмайды.
Бұдан басқа, «Қазақстан халқына» қоғамдық-әлеуметтік қорын құру, қарулы күштер қатарына жастарды тарту, құқық қорғау саласын кешенді жаңғырту, азаматтардың қауіпсіздігі мен меншік құқықтарының қорғалуына кепілдік беру, ел бірлігі мен даму идеясының берік негізі – татулық пен тұрақтылықты сақтау ісі жаңару кезеңіне бастайтыны жан-жақты сөз етіліп еді, қазір сол айтылғандардың бәрі біртіндеп орындалып жатыр. Бұдан байқалатыны, билік пен халық тұтастығы – бірлікке бастап, береке мен ынтымақты бекіте түседі. Даму негізі мен өркениет өрісі екені де анық. «Қасіретті қаңтар» сабағы, өмір тағылымы осыны мықтап еске салды.
Президент наурыздағы Жолдауында алдымен қаңтар дүрбелеңі жайлы мағлұмат беріп, Ұжымдық шарт ұйымынан әскер алдырудың себебін түсіндірді. Президенттің айтуынша, бұл қанды оқиға теріс пиғылды адамдардың мемлекеттік төңкеріс жасамақ ниетінен туған. Жаңа Қазақстанды құру кейбір ықпалды адамдарға ұнамады. Олар жылдар бойғы заңсыз әрекеттерін одан әрі жалғастыру үшін билікке ие болуды көкседі. Астыртын топ құрды. Президентті биліктен кетіргісі келді. Төңкеріс жасауға ұмтылғандардың ішінде жоғары лауазым иелері, әскери және арнаулы органдар басшылары да бары өкінішті.
Маған «Бүгінгі күні ұлттық құндылықтарды ұлықтай алып жүрміз бе?» деген сауалды көп қояды. Мен бірден олай деп айта алмаймын деймін. Неге? Өйткені халықты бір бағытқа, бір мүддеге жетелейтін күш – идеология. Бізге ұлттық идеология қажет, қазақ халқының мүддесін қорғайтын, рухын көтеретін, тарихын, мемлекеттік тілін, салт-дәстүрін қолдайтын, туған жерін, Отанын қорғайтын идеология керек.
Біз бала кезімізде қазақтың ырым-тыйым, салт-дәстүрінің бәрін білетін едік. Қазір соның бәрі шетінен кетіп жатыр. Бүгінде теледидарды қарауға жүрексінетін болдық. Экранды қосып қалсаң жын-шайтан сияқты. Шаштары алба-жұлба, жартылай жалаңаш, ылғи шайтан секілді секеңдеген, секірген біреулерді көресің. Өтірік күледі. Халықтың талғамы төмендеп барады.
Қазақ әу бастан, табиғатынан терең ойлы, философ халық. Ал мына бүгінгі көк жәшіктен көрсетіп жатқан дүниенің дені қазақтың табиғатына жат деп білемін. Осылай жалғаса берсе, біз нағыз ұлттық қасиеттерімізден айырылып қалуымыз мүмкін. Жастар өте еліктегіш келеді. Бұлар Батысқа еліктеп жатыр. Оның бәрі бізге үлгі, өнеге бола алмайды.
Біз ата-салт, ата-дәстүр дегеннен айырылып жатырмыз. Мен жаңашылдыққа қарсы емеспін, бірақ біз қазақи қалпымызды сақтай отырып, жаңаруымыз керек. Мына жаһандану деген дәуір – өте қиын дәуір. Аз халықтар шабақ секілді жайындардың көмейіне жұтылып кетеді. Бізді ондайдан ұлттық тұтастық қана сақтайды.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына «Жаңа Қазақстан: Жаңару мен жаңғыру» деп аталатын Жолдауы отандастарымыздың көкейіндегі тағдыршешті сұрақтарға жауап беріп, өзекті мәселелердің нақты шешімі ұсынылды. Бұл ретте отыз жыл бойы елімізді кері тартып келген суперпрезиденттік жүйенің жаңа тұрпаттағы президенттік – парламенттік жүйеге ауысатыны, болашақ Президенттің шексіз құзыретке ие болмайтыны, оның туған-туыстарына мемлекеттік қызмет, квазимемлекеттік құрылымдарда қызмет етуге тыйым салынатыны белгілі болды.
Жоғары аудиторлық палата құрылып, олардың Мәжіліс алдында жылына екі рет есеп беретіні де осы Жолдаудың көпті қуантқан тың жаңалығы. Өз алдына дербес Абай, Ұлытау, Жетісу облыстарының ашылатыны да тарихи шешім. Яғни бұл Жолдаудың мән-маңызы айрықша. Енді солардың бірқатарына жекелеп тоқталайық.
Саяси жаңғырудың басты мақсаты – азаматтардың мемлекетті басқару ісіндегі рөлін арттыру болса, бұл сайлау үдерісі арқылы жүзеге аспақ. Партиялық тізіммен сайлау халықтың сайлауға деген қызығушылығын төмендетіп жіберді. Сайлауды керек қылмайтын адамдар қатары көбейді. Олар өздерінің дауысы маңызды екеніне, ел өмірін жақсартуға ықпал ете алатынына сенбейтін болды. Ақиқатында, қазір жұрт депутаттарды аса тани бермейді. Осындай жағымсыз жайтты жою үшін аралас сайлау жүйесі енгізілмек. Мәжілістің депутаттық корпусының 70 пайызы пропорционалдық, 30 пайызы мажоритарлық тәсілмен жасақталады. Бұл сайлау үлгісі облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардағы мәслихаттар сайлауына да енгізіледі. Бұдан былай мажоритарлық жүйе бойынша, әрбір аймақ Парламенттің төменгі палатасына өзінің кемінде бір депутатын сайлай алады. Бұл көзқарасы әртүрлі азаматтардың Мәжіліске келуіне жол ашылады. Сондай-ақ аудан, қалалардағы сайлау толығымен мажоритарлық жүйеге көшіріледі. Мемлекет басшысының айтуынша, бұл жергілікті жерде бәсекелі саяси орта қалыптастырып, елдің алдында беделді, жаңа тұлғалардың саясатқа келуіне жол ашады. Әйтпесе, депутаттыққа түсетіндер көбіне өз бизнестерін қорғап, өздерінің жеке шаруашылығына жағдай жасау үшін ғана баратын сияқты көрінеді маған.
Содан кейін Жолдаудағы ерекше тоқталған салалардың бірі – құқық қорғау жүйесі болды. Бұл орайда елімізде Конституциялық Сот құрылатыны жарияланды. Президент мұны әділ әрі құқықтық мемлекет құру жолындағы маңызды қадам деді. Өйткені Конституциялық Сот азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды құқы мен мүддесін қорғау деңгейін арттыратын болады. Қазіргі таңда еліміздегі заң актісі мен шешімінің Ата Заңға сәйкестігін анықтауда кедергі бар. Қазақстандағы түрлі құқық нормаларын конституциялық кеңес түсіндіреді. Бірақ азаматтар осындай түсініктеме алу үшін бұл орынға тікелей жүгіне алмайды. Көптеген мемлекетте Конституциялық Сот институты бар. Оған кез келген адам өзінің сауалын жолдай алады. Ата Заң ережелерінің мүлтіксіз сақталуын осы мекеме тиімді қамтамасыз ететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Мемлекет басшысы Бас прокурор мен Адам құқықтары жөніндегі уәкілге де Конституциялық Сотқа жүгіну мүмкіндігін беруді ұсынды. Меніңше, мұндай мүмкіндікті солармен қатар мемлекеттік емес, басқа да қоғамдық ұйымдарға беру керек деп есептеймін.
Президент сот жүйесіне қатысты да нақты тапсырмалар берді. Заң үстемдігін қамтамасыз ету үшін барлық деңгейдегі соттардың шын мәніндегі тәуелсіз, ашық және кәсіби болуының маңыздылығын атап өтті. Содан кейін қайта қаралатын заңдардың бірі – Бұқаралық ақпарат құралдары туралы құжат болмақ. Өйткені Жолдауда журналистерге қатысты да нақты міндеттер айқындалды. Бұл орайда негізгі басымдық бұқаралық ақпарат құралдарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және азаматтық қоғам институттарының рөлін нығайтуға жасалды. Сонымен қатар БАҚ-тың еркін болуы, бұл талаптың қазір кез келген өркениетті ел үшін айрықша маңызды екендігі айтылды. Президент атап өткендей, отандық ақпарат құралдарының Қазақстанда, өңірде және әлемде болып жатқан үдерістер туралы өз көзқарасы болуы тиіс. Себебі еліміздің ақпараттық қауіпсіздігі, тіпті идеологиялық дербестігі осыған тікелей байланысты. Президент БАҚ билік пен халықтың арасындағы тиімді байланыс арнасы бола отырып, елдегі қордаланған мәселелерді көтеруге міндетті екенін және мұны жоғары азаматтық жауапкершілікпен жасау керектігін мәлімдеді. Сондықтан мемлекеттің мүддесін, қоғамның сұранысын және медиасаланың даму үрдісін ескере отырып, БАҚ туралы заңды қайта қарау керектігі өте дұрыс деп ойлаймын. Қазір сенаторлар мен Мәжіліс депутаттары елге шығып, жергілікті БАҚ өкілдерімен кездесулер өткізуде. Бұл өз нәтижесін береді деген сенімдемін.
Тағы бір тоқтала кететін жайт, тарихи жерлерге облыс мәртебесі берілуі, яғни жаңғырудың бір парасы еліміздің әкімшілік-аумақтық құрылымына қатысты айқындалды. Қуаныштысы, халықтың қалауына сай бірқатар облыстың құрылатындығы белгілі болды. Бұрын Жамбыл жалғызсырап тұратындай еді, енді оған Абай қосылып, Семей қаласы жаңа облыстың орталығына айналды. Кезінде Алаш арыстарының басын қосқан Семей қаласының жағдайы бүгінде қиындап кеткені белгілі. Демек бұл шешім тарихи әділдікті орнатып, ұлыларымыз дүниеге келген киелі өлкені қайта жаңғыртуға жол ашары сөзсіз. Сол секілді Жезқазған аумағында Ұлытау облысы құрылып, Жезқазған қаласы қайтадан облыс орталығы мәртебесін иеленді. Президент мұны экономикалық қана емес, рухани жағынан да маңызды шешім деп атап көрсетті. Өйткені кең байтақ қазақ жерінің дәл жүрегіне орналасқан Ұлытаудың төл тарихымыздағы орны ерекше. Ел тағдырына қатысты ұлы жиындар өткен, Алтын Орданың кіндігі болған бұл аймақтың туристік әлеуеті де өте зор. Оның өндірістік қуатын, логистикалық мүмкіндігін де ұтымды пайдалану керек. Алматы облысын екіге бөлу де орынды: Жетісу және Алматы облыстары құрылды. Алматы облысының орталығы Қапшағайға кейінгі кездері аты аталмай қалған, қазақ халқының ұлы перзенті Дінмұхамед Қонаевтың есімі берілетін болды. Елдің көкейінен шыққан бұл қадамдардың аймақтарды дамыту ісіне тың серпін берері анық.
Қорыта айтқанда, бұл Жолдау – еліміздің ұзақ мерзімді дамуына арналған стратегиялық маңызды құжат. Ондағы әрбір бастама ел мүддесі үшін екендігін аңғартты. Ендігі жерде еліміздің келешегіне қатысты барлық шешімнің орындалуына бірге атсалысайық, Жаңа Қазақстанды бірге қалыптастырайық, қашан да бір болайық, бірге болайық, ардақты ағайын!
Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ
