Ұлт ұстазына бөкейліктердің құрметі

Облыстық архивте 1920 жылы 17 мамыр күні басталып, 10 күнге созылған Бөкей облыстық Кеңесі 4-съезінің хаттамасы сақталған. Орда­да өткізілген алдыңғы үш съезге қара­ғанда, бұл съез­дің ерекшелігі Бөкей даласындағы Азамат соғысы өрті­нің бәсеңдеген тұ­сында өтуі. Архив қорында сақталған съез хаттамасы бойынша 4-съездің күн тәртібіне ха­лық ағарту, ұлт мәселесі, денсаулық сақ­тау, қаржы, азық-түлік, ел ішіндегі жұқ­палы ауруларға қарсы күрес, съез­дің құрметті төралқасын сайлау т.б. маңызды мәселелер енгізілген.

Алғашқы мәжіліс жұмысын ашқан съез төрағасы С.Меңдешевтен кейін сөз алған Бөкей облыстық атқару коми­тетінің төрағасы С.Милютин съездің құрметті төралқасына революционер тұлғалар В.И. Ленин, Г.Е. Зиновьев, Л.Д.Троцкий, Н.Наримановты қала­са, делегат Жұмағалиев құрметті төр­­­алқаға Ахмет Байтұрсынұлын ұсынған.

Аталған адамдардың ішінде А.Бай­тұр­сынұлын ұсыну жөнінде делегаттар арасында дау болады. Делегат Жұ­ма­ғалиевтің: «А.Байтұрсынов ком­му­нист болмаса да, қырғыз халқы үшін көп еңбек сіңірген, көп зардап шек­кен қарт революционер», − деген ұсы­ны­сын делегат А.Азербаев қолдады. Ал Атаянц пен Томосов: «Зардап шек­кен рево­люционерлер көп, бірақ Ле­нин, Троц­кий т.б. сияқты бізді Қазан төң­ке­рі­сіне жеткізгендер аз», − деп қар­сы шық­ты. Олардың бұл пікіріне Азер­баев: «Байтұрсынов қырғыз халқы­нан шы­ққан жалғыз революционер», − деп жауап берген. Қайтадан сөз алған Атаянц: «Байтұрсыновты жақсы біле­мін, ол бізді бүгінгі жетістікке жет­кіз­ген­дер қатарынан емес», − деген ойын айтады.

Осы тұста съезд төрағасы С.Меңде­шев делегаттардың екіжақты айтысын тоқтатып, Ахмет Байтұрсынұлын да­уысқа салуды ұсынады. Төрағаның бұл ұсынысын қолдап, дауысқа салған кезде делегаттардың 89-ы қолдайды, 37-сі қарсы, 2-уі қалыс қалады. Сөйтіп, көпшілік дауыспен алаш ардақтысы Бөкей даласында өткен съездің құр­метті төралқасына сайланады.

Делегаттар бұдан кейін де үнсіз қалмаған. 1908 жылдан коммунистік партияның мүшесі, 1918 жылдың сәуір айынан Бөкей облыстық атқару комитетінің төрағасы, делегат С.Ми­лютин: «Шығыс халықтарының кең пе­йілі, кешірімпаздығы бүгін де дәлел­денді. Кешегі жауымыз Алашорда­ның өкілі, бүгін Кеңес өкіметі жағына шығып отырған А.Байтұрсыновты съездің құрметті төралқасына сайлады», − деп ішкі ызасын жасырмайды.

 Ахмет Байтұрсынұлы 1919 жылы көктемде Алашорда үкіметінің атынан Кеңес өкіметінің басшыларымен келіссөз жүргізу үшін Мәскеуге келді. Сол жылдың шілдесінен Мәскеуде ­Қа­зақ Әскери Революциялық Коми­теті төрағасының орынбасарлығына таға­йындалады. 1920 жылдың сәуір айында коммунистік партия қатарына қабылдау туралы өтінішінде: «Қан­шама жыл қиналып келген қазақ хал­қының бостандығын алу жолын ұзақ уақыт іздегеннен кейін менің мынаған көзім жетті: ...РКП бағдарламасында аймақ­тағы ұлттық қарым-қатынас жөнінде ұлттың өзін-өзі анықтаудағы ... Ленин жолдастың көзқарасында ... қаналушы ұлт ретінде қырғыз хал­қы­ның мүдде­сін толық қамтамасыз ету­ге мүмкінші­лік жасайтындары айтыл­ған. Осындай бағдарламадағы айтыл­ған істерді әсі­ресе Шығыс істерін жү­зеге асыруға кө­мектесу үшін Ресей коммунистік пар­­тия­сының құрамына кіруге шешім қа­­был­дадым», − деген болатын.

Съездің 21 мамыр күні кешкі сағат 18:00-де басталған мәжілісінде съез­дің құрметті төралқаларына жібері­ле­тін жеделхатқа байланысты тағы да дау шығады. Мәжіліс төрағасы С. Мең­дешев құрметті төралқаға сайланған адамдарға 4-съездің атынан жіберілетін жеделхаттың мазмұны­мен таныстырған кезде, оңшыл деле­гат А.Азербаев: «Қырғыз халқына Н.Наримановтың есімі танымал емес, ол қырғыздар үшін еңбек сіңірген жоқ, сондықтан съездің атынан Нари­мановқа жіберілетін же­дел­хат қыр­ғыз­дарға аты әйгілі А. Бай­тұрсы­нов­­қа да жіберілсін», − деді. Ал де­ле­гат Мұстафа Көкебаев: «Бай­тұр­­сы­нов­тың ақ гвардияшылдар жа­ғын­­да болғаны да шындық. Бірақ ол қыр­­ғыз халқының бірден-бір көр­нек­ті көсемі. Қырғыз өлкесінің Қа­зақ Әскери Революциялық Комите­тінің мүшесі. Сондықтан съездің бар­лық делегаттарының атынан А.Бай­тұр­сыновқа жеделхат жолдансын» деп нақты айтқан пікірін делегат Ива­нов та қолдады. Осылайша, жақтап сөйлеу­шілердің пікірлерінен соң съездің өзге құрметті төралқалары В.И. Ленин, Г.Е.Зиновьев, Л.Д.Троцкий, Н.Нариманов, сондай-ақ А.Байтұрсынұлының атына төмен­дегідей мазмұнда:

«Адрес Москва

ул. Трубниковская 10

Кирпредставительство

Кирревком Байтурсинову

Сіздің Кеңес өкіметі тұсындағы қыр­ғыз халқы үшін сіңірген еңбегіңізді баға­лап, Бөкей облыстық кеңестерінің 4-съезі Сізді көпшілік дауыспен съез­дің құрмет­ті төралқасына сайлады. Езілуші қырғыз халқының жарқын келешегі үшін Сіздің күш-қуатыңызды жұмсап қызмет ететіндігіңіз­ге съезд сенім біл­діреді. Съезд Президиу­мы», − деп жа­зылған жеделхат жөнелтеді. Орда­дан жеделхатты әуелі Орынборға жазып, ке­йін А.Байтұрсынұлы Мәс­кеуде екенін анық­тап, мекенжайды түзетеді.

Архив деректеріне қарағанда, съез­дің құрметті төралқаларының әр­­қай­сысына түрліше мазмұнда жа­зыл­ған жеделхаттар жөнелтілген. Сон­дай-ақ әзербайжан халқының ағар­ту­шысы, драматург, дәрігер, 1911 жылы Бөкейлік қазақ зиялыларын қолдап «Қазақстан» газетінің баспадан шығуына қолұшын берген, мұсылман халықтарының теңдігі үшін күрескен қай­раткер Нариман-бек Наримановқа да жеделхат жөнелткен.

Ал РСФСР-дің тұңғыш халық ағар­ту комиссары А.В. Луначарскийді төр­ал­қаға сайлау жөніндегі ұсынысты көп­­­шілік да­уыспен делегаттар қабыл­дамады.

Ұлт ұстазы өміріндегі тағы бір та­ри­хи сәйкестікті айта кетейік. 1920 жылы 17 мамырда Ордада өткен съездің құр­метті төралқасына сайланған Ахмет Бай­тұрсынұлы дәл сол күні Қазақ Әс­кери Революциялық Комитеті төр­­аға­сының орынбасары ретінде В.И.Ле­нинге хат жолдаған. Белгілі алаш­та­ну­­шы ғалым М.Қойгелдиев бұл хат жө­­нінде: «Кеңес үкіметінің ұлт мәсе­ле­сін­де бағдарламалық ұстанымының жоқ екенін сырттай емес, Қазақ рево­лю­циялық комитетінің қызметіне тіке­лей араласа жүріп байқаған А.Бай­тұрсынұлы: «...Ұлттық қанау мен кем­­­сіту көрген қазақтардан асқан бұ­ра­та­на халық болмаған шығар. Ұлттық қа­нау ұлт­шылдық сезім тудырмай қой­майды», − деп Кеңес өкіметінің қа­зақ қо­ғамына қатысты жіберіп отырған прин­циптік кемшіліктеріне тоқталды. Орта­лық билікке оның қазақ саясатына байла­нысты кемшілігін көрсетіп, сы­наумен шектелмей, бұл күрделі жағ­дайдан шығуға мүмкіндік беретін өзінің ұсынысын да білдірді», − деген тұжырым жасайды.

Қорыта айтқанда, «А.Байтұр­сын­ұлы­ның қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қайраты, біз ұмытсақ та тарих ұмытпайтын болады»,− деп заңғар жазушы Мұхтар Әуезов бекер айтпаған. Ұлт мүддесі жолында жан аямай қызмет еткен ұлы тұлғаның есімі халқымен бірге мәңгі жасайды.

Бақтылы БОРАНБАЕВА,

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің доценті,

тарих ғылымдарының кандидаты