Сонау жетпісінші жылдардың өзінде О.Сәбденнің ғылыми мақсаты кәсіпорындардағы желілік жоспарлау мәселелерін шешу болатын. Бүгінде жаңа процестерді басқарудың желілік тәсілінің тетігін пайдалана отырып, академик барлық мәселенің нәтижесін модель түрінде көрсетіп, шешімін таба алды. Бәлкім, технарь әрі спортшы болуы оның экономика тілінде түсіндірілген логикасын күшейткен болар. Жас маман болып қалыптасуынан бастап, елдің тағдырына жанашырлықпен қараған О.Сәбден көкейкесті мәселелерді шешуге тырысатын.
Бірнеше спорт түрін меңгергенінің нәтижесінде қалыптасқан кез келген ойға алған істі аяғына дейін жеткізу қабілеті оны ғылым әлемінде ерекшелеп тұрады. Бір таңғаларлығы, мектепте оқып жүрген кездің өзінде спорттың 15 түрі бойынша алған бірінші және екінші спорттық дәрежелері, университет қабырғасындағы иеленген КСРО спорт шебері, зауыттағы еңбектері өмір өте оның марқасқа ғалым, депутат, қоғам және мемлекет қайраткері ретінде бүкіл қызметінде із қалдырды.
Ғалымның соңғы жылдары әзірлеген жобаларының ішінде ойып орын алатыны – «Түркістан өңірі» жаңа рухани-технологиялық кластерін құру – қазақстандық қоғамды ізгілендіру жолы» тақырыбындағы зерттеуі. Автор Түркістан қаласын рухани астанаға, мәдениет, ғылым мен білім орталығына айналдыру және оны ХХІ ғасыр талаптарына, Еуразиялық интеграция идеясына сай дамыту мақсатын қояды. Әрине, жоба шеңберінде алты даму кластерін құру көзделген. Әңгіме Кентау экскаватор мен трансформатор зауыттарының өндірістік қуаттарын жаңғырту, «Байқоңыр-Семей» ядролық қарусыз паркін ашу, «Жібек жолы» көліктік-логистикалық орталығы, технологиялық колледж және басқа да инфрақұрылым құрылысы жөнінде болмақ. Туризм және жаңа үлгідегі «ауылды» дамыту бойынша кластерлер құруға көп көңіл бөлу қажет. Автор ұсынған жаңа жұмыс орындарын құру – жастардың қалаға кетуіне кедергі болуға және еліміздің демографиялық проблемаларын шешу бағытында серпін беретін тың идеялар. Бұл – еуразиялық мегажоба. Ол оның геосаяси маңызын Қытай, Ресей, Түркия, Әзербайжан, Орталық Азия және басқа да елдерді тарту арқылы жүзеге асыруды көздейді.
2017 жылдың 3 наурызында «Егемен Қазақстан» газетінде Түркістанды рухани-инновациялық жаңғыртуға байланысты мақала шыққанда миллиондаған халықтың жарқын келешекке үміт артатын мәліметке қол жеткізгені көңілге қонымды болды. Осындай кеудеге үміт отын ұялататын жұмыстар болмаса, халықтың өмір сүруі өте күрделі болып кетті. Қайда барсаң да, елдің айтатыны дағдарыс, теңгенің құлдырауы, жемқорлық, жұмыссыздық және қымбатшылық. Бұл арада О.Сәбденнің оптимизмі бірге істейтін адамдарға ғана емес, тіпті ол сөйлескен адамдарға да берілуде.
Ірі және ұсақ зерттеулердің жобалық тәсілі қазіргі таңда еліміз үшін өзекті проблемалардың шешімін табу тетігі болып саналады. Осыған байланысты «Адамзаттың ХХІ ғасырдағы өмір сүру стратегиясының тұжырымдамасы және азық-түлік қауіпсіздігі» жобасы елімізде ғана емес, Еуропада да сөзсіз ықыласқа ие болды. О.Сәбден осы кітаптың тұсаукесерін Лондонда, әлемдегі ең үздік Кембридж университетінде өткізу үшін Ұлыбританияға шақырту алды. Ағылшындар бұл тұсаукесерді атаулы оқиға деп атап, оның қызметіндегі маңызды кезең болатынына сенім білдірді. Осы кітапты ағылшын тіліне басып шығарған Hertfordshire Press британ баспа үйінің БАҚ өкілдеріне берген мәліметіне сүйенсек, «Қазақстаннан келген академик Лондонды өзінің ХХІ ғасырдағы адамзаттық өмір сүру стратегиясымен таңғалдырды» деп жазады.
Осыған байланысты бұл кітаптың қазірдің өзінде Аустралия, Жаңа Зеландия, Канада, Швеция, Нидерланды, Дания, Ұлыбритания, Америка дүкендерінде сатылып жатқанын мақтанышпен айтуға болады. Әрбір академиктің еңбектері кітаптарды сатумен қатар, ақпараттық порталдарда жарық көретіндей деңгейде насихаттала бермейтіні белгілі. Бұл кітаптың таныстыру рәсімін Осло және Стокгольм қалаларында өткізу көзделіп отыр. Жобаға Вашингтон ҒА академигі, Нобель сыйлығының со-лауреаты С.Тимашев өз пікірін берген: «Аталған проблеманы шешкен жағдайда оның авторы О.Сәбден ең жоғарғы бүкіләлемдік марапаттарға лайық екеніне сенімім мол».
2018 жылы «Абай, Қазақстанның болашағы және әлемдік цивилизация» атты бірнеше ғылымды көлемі жағынан да, мазмұны жағынан да түйістірген іргелі кітап үш тілде жарық көрді. Кітап мазмұнының ерекшелігі – автор Абайдың шығармалары мен қара сөздерін тәуелсіздік жағдайындағы еліміздің экономикалық, әлеуметтік және рухани дамуының қазіргі жағдайына шебер бейімдей алғаны. Бұл кітаптың өзі О.Сәбден есімін шыңға шығаруға жеткілікті болар еді. Дегенмен ол осымен тоқтамай, әлі де идеялары мен жобаларын жалғастыру үстінде.
Кітаптың ерекшелігін О.Сәбден алғаш рет ойлап тапқан және өте сәтті іске асырған «Түркі халықтарының тарихи панорамасы», «Адамзаттың ХХІ ғасырдағы өмір сүру стратегиясының тұжырымдамасы», «Түркістанды рухани жаңғырту ұлттық идеясы» сынды үш мегажоба айқындап берді. Бұл кітаптың тұсаукесері Алматы, Нұр-Сұлтан, Семей, Тараз және Түркістан қалаларында ғылыми жұртшылық алдында, оқу орындарында өткізілді.
2021 жылы «Өркениет жобалары» атты ел экономикасына серпін беретін жобалар жиынтығы кітап ретінде жарық көрді. Кітапта әлемдік өркениеттің өзгеруі, оның жаңа формацияға өту фазасы сарапталып, конвергентті даму жолы, интегралды қоғамды қалыптастыру идеялары айтылады. Биотехнология мен IT-технология арқылы әлемнің өзгеруіне байланысты келешектің концепциясы беріледі. Бұл – болашақта қоғамда инновациялық технологиялардың орын алатыны және қоғамның оған бейімделе алуының маңыздылығы артады деген сөз.
Мемлекетті 5-тік спиральмен жаңаша басқару моделі ұсынылады. О.Сәбден бір жүйеде мемлекет, ғылым, бизнес және қоғамның тиімді жұмыс істеуімен бірге руханилықтың маңызды орын алатынын ескереді. Бұл ғылыми тұжырымдаманы іске асыру тетігі ретінде автор бірқатар нақты жоба әзірледі. Оның үстіне ол осы ұсыныстарын ел Президентіне, Үкіметке және Парламентке жіберіп, халыққа таратып, БАҚ арқылы жариялап және сөз сөйлеп те үлгерді. Бұл ғылыми тұжырымдама әлемде баламасы жоқ, билік үшін бағдар болып табылады.
Ғалымның ғылыми қызметінің нәтижелілігі туралы сөз қозғасақ, оның еңбек өнімділігі туралы айтпасқа болмас. О.Сәбденнің тек бір көрсеткішінің өзі – еңбек өнімділігінің оқтай озық екенінің айғағы. 60 жасына дейінгі және осы жастан кейінгі 15 жыл ішінде ғылыми еңбектерінің арақатынасы: 305:400 бірлік. Соңғы 15 жылда 60 жылдық өмірінде жасаған еңбегінен көп жұмыс істеді. Осы мысалға қарап бір ой туады. Ғалым ұлғайған жасында да ең жоғарғы ғылыми ізденіс қабілетінде болатынының дәлелі академик О.Сәбденнің ғылыми өмірінен көрініп тұр.
1990 жылдан бастап осыған дейін нақты және концептуалдық ұсыныстар жазылған ғылыми баяндамалар, егемендік алғалы бері Елбасына, ел Президенті мен Үкіметіне 50-ге жуық ұсыныс хат жарық көрген. Мұның іске асқандары: шетелдерде кадрлар мен жас мамандар даярлау (1991); жаңа экономикалық саясат тұжырымдамасы (1995); шағын кәсіпкерлікті қолдау бағдарламалары (1996); экономикалық реформаларды жеделдету (1997); Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету (2007) және т.б.
Тәуелсіз жас мемлекетке қосқан заңнамалық үлесін айтпағанда, Мәжіліс депутаты ретінде тек ғылымға қосқан бір үлесін айтсақ, ол ғылым кандидатына (бір ең төменгі айлық мөлшері) және ғылым докторына (ең төменгі екі айлық мөлшері) үстемеақылар тағайындауды ұсынды. Бұл ереже «Ғылым туралы» Заңға енгізілген, осы күнге дейін қолданыста.
Кейінгі 5 жылда еліміздің жоғары басшылығына жіберілген О.Сәбденнің мемлекеттік басқаруды жетілдіруге қатысты 20-дан аса баяндамалық жазбасы үлкен маңызға ие. Олардың он шақтысы Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевқа жолданды, атап айтқанда, Қазақстанның өз даму жолын таңдауына, Қазақстан Ғылым академиясына мемлекеттік мәртебе беріп, қайта құру, Абай атындағы академияның руханиятын ашуға, ауылдарды дамытуға және қаңтардағы соңғы қайғылы оқиғаларға қатысты мәселелерді қамтиды.
Президент Қ.Тоқаев оның Отанға қызмет етудегі қызметіне жоғары баға бере отырып, екі рет Алғыс хатын жолдады. О.Сәбденнің үндеулері еліміздің және халықтың өмірін жақсартуға бағытталған және көбінесе ұсынымдық сипатқа ие. Оның әрбір бастамасынан нарықтық экономика жағдайында әркімнен табыла бермейтін патриотизм элементтерін көреміз.
Ел тәуелсіздігінің О.Сәбден үшін маңызы зор, өйткені бүкіл қызметінде оны нығайту үшін аянбай еңбек етіп келеді. Оның патриоттық рухы елдің тұрақты дамуына арналған: бұл нақты экономика проблемаларын кешенді шешу, халықтың әлеуметтік тіршілігін қамтамасыз ету, экологиялық қауіпсіздік жөніндегі механизмдерді әзірлеу және т.б.
Осылайша, О.Сәбден қызметінің көпқырлылығы арқылы ол әлемдік деңгейде ойлау, талдау және түпкілікті нәтижелер ұсыну алгоритмі қалыптасқан ғұлама ғалым ретінде танылып жатыр. Ол бізге қазіргі мен болашақ қоғам өркениетінің даму үрдістеріне жол ашады.
Нұрсәуле БІРІМБЕТОВА,
экономика ғылымдарының кандидаты, доцент
Дана КАНГАЛАКОВА,
PhD
