Сөзімізді бастамас бұрын айтпағымызға арқау ету үшін сәл ғана өткенге көз жүгіртсек. 2009 жылдың 29 тамызындағы санында «Әуезов жапон жерінде не айтты?» атты мақаламыз жарияланған болатын. Сол мақалада жазушының сонау 1957 жылдың жазында кеңестік делегация мүшесі ретінде Атом және сутегі бомбасына тыйым салуға бағытталған бүкіләлемдік конференцияға қатысу мақсатымен Жапонияға шеккен сапары және шара аясында жапондық жастар алдында сөйлеген сөзінің жапон тіліндегі қысқа нұсқасын алғаш рет архивтен тапқанымыз жайлы айтылған еді. Ол кезде Әуезовтің Жапонияға сапарына қатысты сол қысқаша сөзінен артық ақпарат таба алмағандықтан қаламгердің жапон жерінде тағы қайда барып, кіммен кездескені, не айтып, не естігені жайлы көп нәрсе жаза алмай, «мұрағат сөрелері талай сырды жасырып жатқаны сөзсіз...» деумен шектелген едік. Жапон тілінен қазақ тіліне аударылған Әуезовтің сол сөзін жазушының өзі жазып қалдырған естелік жазбаларымен салыстырып, лингвистикалық сараптама жасап көруді жапонтанушы зерттеушілердің үлесіне қалдырсақ дейміз.
Араға біраз жыл салып жапон еліне қайта оралып, оның үстіне «Егемен Қазақстанның» басшысы Дархан Қыдырәлінің «Әуезовтің биылғы 125 жылдығына қосарың болсын» дегенінен жігерленіп, жапондық архивтерді қайта ақтарып көрдім. Алайда бұған дейін әлеуметтік желіде жариялағанымыздай, сөз зергерінің сол халықаралық шарада шетелдік делегация өкілдері арасында тұрған бір суретінен басқа тың дерек бірден табыла қоймады. Қарт мұрағат қашанда сараң, көңілін таппасаң қойнауында жатқанын қолыңа оңай ұстата қоймайды. Дегенмен атомға қарсы сөз сөйлеу өз алдына, ал енді жаһанға аты әйгілі жазушы жапон жеріне келе тұра бұл елдің жазушыларымен жүздеспей кетуі әсте мүмкін емес деген оймен әдебиет алыбы Әуезовтің атын жапонның әдебиет әлемінен іздеп көрдім.
Екінші дүниежүзілік соғыс біте сала, сол жылдың соңында құрылып, алпыс жыл ақын-жазушылардың басын қосып келген «Жаңа жапон әдебиеті қауымдастығы» («Шин-нихон бунгаку-кай») деп аталатын ұйым болған. Жазушыларының жоқтығынан емес, сол заманғы классиктердің қатары кемігеннен бе екен, қаржы жарықтықтың жетпегенінен бе екен, бұл ұйым жаңа ғасырдың басында жабылып қалған. Ал өткен ғасырда алдымен ресейлік, сосын советтік әдеби шығармаларды жапон тіліне аударып, жапон жұртына жариялап жүрген жапондық ақын-жазушылардың көбісі кезінде іргетасын пролетариат әдебиетінің өкілдері қалаған осы ұйымның беделді де белсенді мүшесі болған. Демек, Жапонияға жолы түскен Әуезов әдебиет саласындағы сол әріптестерімен әңгімелесіп, сұхбаттасуға асыққан болса, жапондық зиялылар да советтік азиат жазушымен кездесуге ынтық болған болар.
Аталған қауымдастықтың бастамасымен демократиялық даму жолына түскен жаңа жапон елінің ақындары мен жазушыларының жазғандарын жариялап тұруды басты мақсат тұтқан «Жаңа жапон әдебиеті» («Шин-нихон бунгаку») атты тұрақты түрде шығып тұрған журнал болған. Әлемдегі ең ірі және технологиялық тұрғыдан ең заманауи кітапханалардың бірі Жапон ұлттық парламенттік кітапханасының мұрағатында сақталған осы журналдың сол жылғы, яғни 1957 жылғы қазан айының бірінші жұлдызында шыққан кезекті нөмірінде Шёджи Учияма есімді жапон жазушысы «Совет жазушыларын арамызға алып» атты мақала жариялаған екен (166-167 беттер).
Мақалада жоғарыда аталған совет делегациясының екі мүшесі 1957 жылдың 23 тамыз күні түстен кейін Токионың Шинджюку ауданында Жаңа жапон әдебиеті қауымдастығының беделді мүшелерімен арнайы кездескені жайында жазылған. Ол екеуінің бірі – Мұхтар Әуезов еді. Олай болса, «Жаңа жапон әдебиеті» журналының осы тарихи нөміріндегі Әуезовке тікелей қатысы бар тұстарын жапон тілінен қазақшаға аударып көрелік:
«Қол шапалақтадық. Екі ер кісі ішке кіріп келді. Біреуінің түр-әлпеті мен терісінің түсі жапонға ұқсаған. Ёкодзуна сияқты қарны шыққан, галстугі сол қарнына жайғасыпты. Бұл кісі Әуезов мырза еді. Екіншісі аузы-мұрны тұсынан водканың иісі сезілетін, вестерн
жанрындағы ковбойға келеді. Жалпақ қалпақ кигізіп, екі жанына револьвер іліп қойса, тура өзі. Бұл кісінің де комусуби деңгейінде қарны бар. Бұл Кудреватых мырза еді. («Ёкодзуна» – жапондық ұлттық сумо палуанына берілетін биік дәрежелі, ал «комубиси» – орта дәрежелі атақ - Б.Қ.).
Жиынымыз ұйымдастырушы топ атынан сөйлеген Шигехару Накано мырзаның қарсы алу сөзінен басталды да, артынан бірден Мицуру Иноуэ мырзаның энциклопедиясынан алынған екі кісінің өмірбаяны таныстырылды. (М.Иноуэ орыс және совет әдебиетіне қатысты энциклопедия құрастырған әйгілі советолог жазушы – Б.Қ.).
Әуезов мырза 1897 жылы туған. Роман, пьеса, сценарий, опера сияқты жанрлар бойынша бүгінде реализмнің ең биігінде жүрген қазақтың жазушысы. Сондай-ақ қазақтың әдебиеттанушысы, лингвист ғалымы және қазіргі кезде «Иностранная литература» журналының редакция алқасының мүшесі екен.
Кудреватых мырза ресейлік очеркист жазушы, соғыстан кейін Симонов мырзалармен бірге Жапонияға келгені бар, қазір «Огонёк» журналы бас редакторының орынбасары екен. Ку мырзаның (Кудреватыхтың есімі осылай қысқартылып жазылған) өмірбаяны қысқаша болғаны энциклопедия беттері әлі «К» әрпіне жетпегендіктен болар».
Басқосуда советтік делегация тарапынан кімнің басты рөлде болғанын меңзеумен басталатын мақала әрі қарай былай жалғасады:
«Әуезов орнынан тұрды. «Мына жерде жасы үлкені мен сияқтымын, сондықтан мен бір ауыз айтайын... Жаңа мені таныстырғанда «Абай» бойынша Сталин сыйлығын алғаным туралы айтылмай қалғанын есептемегенде, басқа аталмай қалғаны жоқ сияқты. Бірақ менің айтайын дегенім, бүгін мына жерде абыройлы аудармашылар қатысып отыр екен, менің де тәжірибем болғандықтан осы аударма ісі жайында айтсам деймін. Аударма ісі мәдени байланыстарға тікелей нақты әсер етеді. Совет әдебиеті алпыс жылдық тарихы бар көпұлтты әдебиет болғандықтан Совет Одағында аударма ісіне көп көңіл бөлінеді және Жазушылар одағында сол үшін арнайы бөлім ашылған. Жапонияда совет шығармалары көптеп таныстырылып отырған сияқты, бұл тұрғыда біз сіздерге қарыз болып қалыппыз. Бұдан былай біз де жапон шығармаларын таныстырып, сол қарызымызды қайтарсақ дейміз».
Осылай Әуезов жапондық беделді жазушылар арасында аударма ісінің маңыздылығы туралы сөз қозғап, бұл әңгімеге әріптестері қосылады да, бұған дейін кім кімді аударды, қай автордың қай туындысы аударылды, бұдан кейін кімді аударамыз деген сарында әңгіме болады. Осыған байланысты мақала авторы сөзін төмендегідей жалғастырады:
«Қолына берілген тізімге қарап отырып Әуезов мырза сөз алды. «Ресейлік туындылар расымен кеңінен аударылған екен, ал басқа ұлттардың әдебиеті аздап болсын аударылмағаны неліктен? Бүгінде ұлттық әдебиетсіз совет әдебиеті жайлы айту мүмкін емес. Ұлттық әдебиетте көптеген мықты туындылар бар. Маяковскийдің туындыларынан кем емес туындылар да бар. Сосын, жалпы поэзияның аз аударылып отырғаны неліктен?».
Орыс ұлтының ақын-жазушыларын ғана емес, советтер еліндегі басқа да ұлттардың әдебиетін жапон тіліне аударудың қажет екеніне жапондық аты бар ақын-жазушылардың назарын аудартып, аудармашылардан соны талап етіп отырған Әуезовтің ол сөзіне қасындағы орыс ұлтының өкілі Кудреватыхтың өзі келіскен кейіп танытады. Оны Әуезовтің жаңағы сұрағына жапондардың: «Ұлттық әдебиет өкілдерінің аты белгісіз болғандықтан жапондық коммерциялық баспаларда ондай туындыларды басып шығару қиынға соғады, оның себебі сол» деген жауабына Кудреватыхтың: «Мүмкін солай да шығар. Дегенмен аударылып барып бір-ақ танылады емес пе, сондықтан алдымен аударған абзал болар» дегенінен анық байқауға болады.
Ұлттық поэзияны жапон тіліне аударудың да қиыншылықтарына қатысты жапон жазушылары айтқан кейбір уәждерімен Әуезов оңай келісе қоймай: «Маяковскийді аудара алған екенсіздер, демек, гәп басқада болуы керек» деп сөзіне зіл қоса сөйлейді. Әуезовтің мұнысына Ш.Накано аудармашылардың еңбек ақысын төлей алмайтындарын алға тартқанымен, «Жаңа жапон әдебиеті» журналында советтік ұлттық поэзия туындылары үшін арнайы орын бөліп отыруды уәде етеді.
Ал Ёшитаро Ёкэмура есімді жапондық тағы бір жазушы аталған журналда жариялаған «Советтердің ұлттық әдебиеті жайында» атты мақаласында былай дейді: «Совет жазушылары Әуезов және Кудреватыхпен өткен жиында белгілі болғандай, жапон зерттеушілері мен аудармашылары тек ресейлік жазушылардың туындыларымен ғана айналысып келгендіктен советтік жазушылар одағы мүшелерінің жартысына жуығын құрап отырған өзге ұлт жазушыларының шығармалары ілеуде біреу болмаса негізінен зерттелмей, аударылмай отыр. Олай болса Жапонияда тұтастай совет әдебиеті жайлы толыққанды сөз қозғау мүмкін емес» (125-бет).
Автор сонымен қатар сөзін былай жалғастырады: «Повесть пен өлең сияқты әдеби туындылар өзің бала кезден бастап сөйлеп келген тілде жазғанда ғана нағыз мықты туынды шығады», деді Әуезов мырза. Бұл кісі өзі орыс тілінде өте еркін сөйлегенімен әдеби сын немесе зерттеу жұмыстары жайлы жазғанда ғана орыс тілін пайдаланып, ал әдеби шығармаларды ылғи өзінің ана тілінде, яғни қазақ тілінде жазады екен» деп атамыздың ана тіліне байланысты айтқанын да арнайы атап өтіпті (126-бет).
Саясаттың жетегінде кеткен совет әдебиетін әбден сынап жазған жапон жазушысы Таку Эгава Әуезов жайлы «Қазақстанның ақсақал жазушысы Әуезов мырза» деп жылы сөйлеп, «совет елінде де мықты жазушының тұғыры нық екенін», «саяси модаға» еріп оңды-солды аласұрмайтынын», «жақсыны жақсы деп, кемшілікті кем деп дұрыс бағалай білетінін» алға тартып, Мұхаңның сол мінезі жапондарға ұнағанын айтады (156-бет).
Әуезовтің жапон жазушыларымен өткізген сол тарихи басқосуы одан кейінгі кезеңде советтер елі мен жапон елі арасындағы әдебиет саласындағы байланыстарға зор әсер еткені анық. Олай дейтініміз, мысалы, Шюничиро Акикуса есімді Жапон университетінің доценті 2020 жылы жариялаған «Совет Одағынан махаббатпен. Қырғи қабақ соғыс кезеңіндегі Жапониядағы мәдени байланыстар мен жұмсақ күш» атты мақаласында біз сөз қылып отырған жиыннан кейінгі жылдары жапон тіліне Совет Одағынан тек орыс классиктері ғана емес, ұлттық әдебиет туындылары да аударыла бастағанын айтады.
Өзі де орыс әдебиетінің маманы ретінде белгілі ғалым жапон аудармашылары ресейлік классикалық шығармаларды аударғандай өзге ұлттардың әдебиетін аударуға асықпағанын, ол кезде оларда ондай құлшыныстың болмағанын және жалпы орыс ұлтынан өзгелердің әдебиетімен жіті таныс жапондық мамандардың көп болмағанын атап өткенімен, түпнұсқадан емес, орыс тілінен аударылса да, Әуезовтің жапон жазушыларымен өткізген сол кездесуінен кейін өзге ұлттардың да әдебиеті жапон тіліне аударыла бастағаны ақиқат.
«Тарихи жиын» деп отырғанымыз да сондықтан. Жиырма жасында «Япония» атты мақала жазып жүрген Мұхаң алпыс жасында алып жазушы ретінде алғаш рет Күншығыс еліне шеккен сапары барысында жапондық ақын-жазушыларға олардың тіліне орыс классиктерін ғана емес, басқа да ұлттардың әдебиетін аударудың маңызды екенін айтып, ашық талап еткен алғашқы тұлға деуге әбден болады.
Бәлкім, ол жапондарға орыстан өзге ұлттардың әдебиеті жайында сөз қылғанда қазақ әдебиеті жайында да айтқан болар, ол жағы әзірге беймәлім. Ал әзірге мәлім болған бір дүние – ол Әуезовтің Жапонияға шеккен сол сапарынан кейін он жылдан астам уақыт өткенде ұлы жазушының әйгілі әңгімесі «Көксерек» жапон тілінде жарық көрген екен. Жапондық совет әдебиеттанушысы Мичия Наказата «Серый лютый» деп аударылған әңгімені орыс тілінен жапон тіліне аударып, 1968 жылы «Дзенрёу» журналының сәуір айы мен шілде айлары арасындағы басылымдарында жариялаған екен. Жоғарыда аты аталған Акикуса мырзаның көмегімен табылған жапон тіліндегі «Көксеректің» аудармасын Әуезовтің ана тілімен салыстыра отырып жапондық әріптестермен және Қазақстан жапонтанушылар қоғамы мүшелерімен арнайы талқыласақ деген ниеттеміз.
Әуезов жайлы жазған Учияма мырза мақаласының соңында: «Бұдан басқа да түрлі тақырыпта әңгіме қылдық, олардың бәрін жазуға мына жерде орын жетпес» десе, мақаланың басында сол жиынға жапон тарапынан жоғарыда аттары аталған Шигэхару Накано мен Мицуру Иноуэден басқа Масао Ёнэкава, Цуруджиро Кубокава, Тацукиши Нишино, Шёджи Нишио, Шигэджи Цубой, Ёшитаро Ёкэмура, Дарусу Ким (жапондық корей), Тацуо Курода, Таку Эгава сияқты белгілі жазушылар мен әйгілі ақындар қатысқаны айтылған. Бұл есімдерді тізіп жазып отырғаным, бәлкім, сол жапонның ақындары мен жазушылары одан кейін өз еңбектерінде немесе мақалаларында, естелік күнделіктерінде түрі мен терісінің түсі жапонға ұқсайтын қазақтың жазушысы Әуезовпен кездескені жайлы жазып қалдырған болар. Қазақстан жапонтанушылар қоғамы бұл тақырыпты да жұмыс жоспарына қосып, әріптестер әлі талай тың дүниелер таба жатар деп үміт артамыз. Ал әзірге айтарымыз, Әуезов Жапонияға жасаған жалғыз сапары барысында үнсіз қалмаған екен, сөзсіз қалмаған екен, сөзі ізсіз қалмаған екен.
Батырхан ҚҰРМАНСЕЙІТ,
PhD, Қазақстан жапонтанушылар қоғамының төрағасы