Тұранның соңғы көкжалы

Жеріміздің тұтастығы мен еліміздің мемлекеттілігін сақтау жолында патша­лық Ресеймен соғысқан қазақтың соңғы ханының 220 жылдық мерейтойы мен шәйіт кеткеніне 175 жылдығына байла­нысты Халықаралық Түркі ака­де­миясының ұйымдастыруымен Гуми­лев атындағы Еуразия ұлттық универ­ситетінде алқалы жиын өтіп, «Кенесары хан» кітабының тұсауы кесілді.

Іс-шара елордадағы «Қараөткел зиратында» тыным тапқан Кенесары сарбаздары мен мемлекет және қоғам қайраткері, Алаш арысы Смағұл Сәдуақасұлының рухына Құран бағыштаудан басталды. С.Сәдуақасұлының сүйек күлі Мәскеуден бертінде әкелініп жерленгенін айта кеткен жөн. Еуразия ұлттық университетіндегі алқалы жиынды Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі жүргізіп, әуелі «Кенесары хан» кітабының тұсауы кесілді. Кітап бұған дейін шыққан «Хан Кене» жинағының толықтырылған жаңа нұсқасы. Нысанбай жыраудан бастап ұлы Мағжан, Жамбыл Жабаевқа дейінгі ақын-жыраулар мен тарихшылардың зерттеулері топтастырылса керек. «Кеше ғана референдум өтіп, ел тарихи таңдауын жасап, жаңа Қазақстанға қадам басқанда біз алғаш­қы іс-шарамызды Кенесары рухына арнап отырмыз. 1841 жылы Алаш баласы Жошы ұлысының орталығы Ұлытауда Кенесарыны ақ киізге отырғызып, хан сайлаған екен. Кеше Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жаңа Қазақстанның тұңғыш құрылтайы да Ұлытауда өтетінін мәлімдеді. Мұндай елдік шаралар сабақ­тастығының символикалық мәні зор», деп атап өтті Дархан Қуандықұлы.

Алғаш сөз сөйлеген Парламент ­Мәжі­лісінің депутаты Берік Әбдіғали­ұлы: «Кенесары хан азаттық үшін күрес­тің символына айналды. Кенесары тарих сахнасына көтерілгенде, қазақ дала­сының терістігін Ресей, оңтүстігін Қоқан, Хиуа хандықтары иемденіп алған, Қазақ деген мемлекет жоққа айналған. Орталықта ғана азғантай жер қалған. 1841 жылы хан сайлануы жай емес, мемлекеттілігі жариялағаны еді бұл. Қазір біз Кенесары жорығын орыс құжаттары негізінде зерделеп, сол бойынша кең көлемді еңбек даярлау үстіндеміз, күзге қарай шығып қалады. Оның сарбаздары өткен жерді орыстар түк қалдырмай жазып кеткенінің куәсі болып отырмыз. Қазақ хандығы күйреуге айналғанда соңғы ұлттық майданды құрып кеткен Кенесары хан шын мәнінде азаттықтың символы, соны негізге ала отырып, ұсыныс дайындап жатырмыз. Азаттықтың символы ретінде тәуелсіздікке қызмет еткен тұлғаларға берілетін Кенесары атында үлкен бір орден болуға тиіс», деді. Парламент өкілеттілігі күшейтіліп жатқанда бұл ұсыныс жерде қалмайды деген ойдамыз.

Хан Кененің Ту тіккен жері Көкшетау екені белгілі. Ол жақтан белгілі жазушы Жабал Ерғали Ақмола облысы әкімінің құттықтауы мен ыстық сәлемін ала ке­ліпті. «Арқада Бурабайға жер жетпейді, Алашта Кенекеме ер жетпейді», деп ұлы Мағжан жырламақшы, Көкше, Бурабайда Кенесары іздері сайрап жатыр. Кенесары үңгірі, ауылы, хан есімімен байланысты қасиетті мекендердің ақтарар сыры аз емес», деп еске салды.

«Кезінде Алаш зиялыларын «ескі оқығандар» атаған екен. Сол сияқты, мұнда елорда көшіп келген соң, «осы астана неден басталды?», деп сұрағанда, «Астана Кенесары ескерткішінен және Еуразия ұлттық университетінен басталды», дейді екен зиялылар. Бұрынғы Алаш арыстары Кенесарыға баса мән берген. Қошке Кемеңгерұлы «Кенесары қазақ­тың басын қосуға мүмкіндік туғызған тұлға», деген. Алаш ардақтыларының көбі баласының атын Ескендір қойып, Кенеке деп еркелетеді екен. Демек қа­зақ қоғамындағы жаңғыру мен жаңару Кенесары есімі арқылы жүргенін пайым­дауға болады.

Екінші, Кенесарының мылтығы ­Ом­быда өлкелік музейде тұр. Қылышы Шым­­­кентте. Осынау құнды жәдігерлерді  қосуды ойластыруымыз керек. Кене­сарының басы туралы да былтырдан бері үлкен деңгейде мәселе көтеріліп жатыр. Оны да әкелген күнде қайда қоямыз, бәрі ойластырылуы тиіс. Бұл игілікті іс халыққа, ұл­ты­мызға қызмет ететіндей болу керек», деді алаш­танушы ғалым, академик Дихан Қамзабекұлы.

Жиынға онлайн режімде қатысқан тарихшы, академик Мәмбет Қойгелді де салмақты ой айтты. «1942 жылы Қазақ­стан Коммунистік партиясы орта­лық комитетінде ел тарихының жос­пары талқыға түсіпті. Сонда біздің бір үлкен жазушымыз «Кенесары тақы­ры­­бын тарихқа қосуға ерте, қоспай-ақ қоя­лық», депті. Оны естіген Мұхтар Әуе­зов «Қазақстан тарихына Кенесары тақы­рыбы қосылмаса, ондай тарих кімге керек?», депті. Бұл әңгіме бүгінгі жаңа Қазақстанға да қатысты болса керек», деген ол «Кенесары-Наурызбай» жырын жазған Нысанбай жырауды ұмытып бара жатқанымызды еске салды. Ұрпақ Нысанбай жырауды ұмытпау үшін ескерткіш белгілер керек деп түйді сөзінің соңын. Әрине, бұл құптарлық ұсыныс деп білеміз.

Жыршы, жырау Алмас Алматов авторлық «Шыңғыснама» жырының кіріспе бөлімінен бір үзінді қайырды.

«Кенесарының әскері өте қуатты әскер. Орынбордың түбінде патшаның жандайшаптарын дірілдеткенін жазады Е.Бекмаханов. Қаһарлы болған. Кенесары қазақтың ғана қаһарманы емес. Ұлы Тұранның баһадүрі. Сонау Мөде мен Шыңғыс ханның мұратын көксеп, сол жолда соғыс ашқан ұлы қолбасшы ретінде бағалауымыз керек. Жаңа Қазақстанға Кенесарының рухы мен намысын бойына сіңір­ген жасампаз тұлғалар қажет», деп ой түй­ді филология ғылымдарының докторы, профессор Серік Негимов.

Сонымен қатар бұл ойды Дархан Қыдырәлі де қостап, Кенесары­ны ұлы Тұранның соңғы көкжалы деп атаса жа­ра­сатынын қаперледі. «Қайсы­бір ғалым­дар Жоңғарияны ұлы далада­ғы соңғы көшпелі хандық ретінде айтып жүр, бірақ Жоңғария емес, біздің­ше Қазақ ханды­ғы болуы тиіс. Оның соңғы көкжалы ­Кене­сары хан десек, жаңылыспаймыз».

Дәулескер күйші Жанғали Жүзбаев «Бес төре» күйін тартты. Бұл өнер туындысын Қасым төре­нің бес баласына арналғанын Ақселеу Сейдімбек еңбектерінен кездестіргенін, ескі күйшілер бұл күйді шалғанда кейде «Кенесары-Наурызбай» деп атағанын ортаға салды. Шәкірті Ардаби Мәулетұлы қытай қазақтарының арасында сақта­лып қалған «Кенесары-Наурызбай» кү­йін босатты шанақтан. Негізі жорыққа келгенімен, терең қайғы мен қасіретке бастайтын шығарма.

Қоғам және мемлекет қайраткері, ­ге­нерал Абай Тасболатов әскери адамдар ба­тырлар туралы, Кенесары сынды стра­тег, тактиктарды терең білу керегін алға тартты. Солардың ұрыс тәсілдерін мең­герсе деген ойды қуаттады. Саяси ғы­­лымдар док­торы, генерал Ержан Исақұлов та көкей­кесті ойларын ортаға салды.

Тарих ғылымдарының докторы, профессор, Бүркіт Аяған да Кенесары болмысын аша түсу үшін қырғыздардан да мағлұматтар жинау керектігін алға тартты.

Жиынды жүргізуші Дархан Қуандық­ұлы тағылымды шараны түйін­деп бол­ғанда, Ботагөз Арыстан атты әже көп­шіліктің назарын аудартты. Көшелі кейуана Кенесары хан­ның Оспан деген баласынан тарайтын тікелей ұрпағы екен. Елдің рухын ояту жөніндегі жалынды сөздерімен сүй­сіндірді.

Ұзаққа созылған мұндай жиындарда шыдас беріп отыра бермейтін ел бір жарым сағат тапжылмай отырып, Кенесарының рухымен сырласқандай болды. Ел хан Кене десе, аузын ашып, көзін жұмады. Алдаспан рухқа сусап қалғандай сезілді. Ханның рухы жебеп жүрсін қазақты!