Жердің астындағы мұнай мен газ қорының, жердің үстіндегі жұмыс орнының шегі бар. Бірақ шетелдерден көшіп келушілердің көбі әлі де Маңғыстауға қазығын қағуды жөн санайды. Соның ішінде Ақтау және Жаңаөзен қалаларына аңсары ауатындар көп. Өңірдегі өзге аудандармен бірге бұл екі қала халқының тығыздығы, жұмыссыздық, ауыз су жетіспеушілігі сынды түрлі әлеуметтік мәселеден өздері қос өкпесі сығылған үстіне сығылып, ентігіп тұр.
Осы мәселені шешу үшін, яғни халықтың үйме шоғырын тарқату, аймақтардың салмағын жеңілдету, жаңа жұмыс орындарын ашу, әкімшілік басқаруды оңтайландыру мақсатында Маңғыстау облысында жаңа аудан ашу қажеттігі сезіледі. Тәуелсіздік алған соң ашылған Мұнайлы ауданы – қазір Маңғыстау облысындағы ең ірі, іргелі аудандардың бірі. Ол аудан ашылғаннан бері он бес жылдың ішінде облыс тұрғындары еселене өсіп, тиісінше мәселелер де қатар өрбіп келеді.
Осы жағдайларды саралай келе Маңғыстау ауданының Сай-Өтес ауылынан жаңа аудан ашу қажет деп есептеймін. Маңғыстау облысының ең шалғай ауданы – Бейнеу ауданы облыс орталығынан 500 шақырым қашықтықта орналасқан. Өзге аудан, қалалар Ақтаудың төңірегінде, ал Бейнеу ғана шеткері оқшауланып тұр. Бейнеуге жету үшін Ақтаудан соң бір-жарым сағатта Шетпені басып өтіп, кең далада көлікпен 4-5 сағат көсіле шабуға тура келеді. Ақтау қаласына 280 шақырым қашықтықтағы, Бейнеуден 130 шақырым, Шетпеден 126 шақырым орта жолда түйісетін нүкте – Сай-Өтестен өз алдына аудан ашса, біраз әлеуметтік-экономикалық мәселелердің басы қайтар ма еді?
Сай-Өтес ауылдық округ әкімшілігі 1965 жылы құрылған, әкімшілік аумағына Сай-Өтес ауылы, Боздақ елді мекені, №6,7,9 және Ман ата бекеттері кіреді. 2000-нан астам тұрғыны бар округте 392 балаға арналып 2007 жылы салынған Өтес орта мектебі, 1967 жылы салынған 25 орындық Боздақ бастауыш мектебі, 56 орындық «Жауқазын» және 50 орындық «Балдәурен» бөбекжай бақшалары, Өтес дәрігерлік амбулаториясы бар. Сай-Өтес, Боздақ ауылдары толықтай газбен, тоқпен қамтылған, ал сумен қамту мәселесінде Боздақ үшін аздаған жеткіліксіздік бар. Жері шаруаға қолайлы округте мал шаруашылығы жақсы дамыған, қазір мұнда 61 шаруа қожалығы мал шаруашылығымен айналысады. Азық-түлік дүкені, наубайхана, АГҚС, тойхана, дәмхана, шайхана, шаштараз, ТҚС, қымыз құю цехы, аралас дүкен, дәріхана сынды кәсіпкерлік нысандары да бар.
Шағын болғанмен тірлігін дөңгелетіп отырған ауыл Сай-Өтестен аудан ашудың экономикалық тиімділігі қандай? Жоғарыда айтылғандай, алдымен халықтың тығыздығын тарату және жұмыссыздық мәселесін шешу.
Сай-Өтес ауылының үстінен республикалық дәрежедегі автожол, Ақтау мен Атырау, Ақтөбе, Алматы, Астана қалалары арасын қосатын темір жол өтеді. «Өзен жағалағанның өзегі талмас» дегендей, жол бойындағының да дорбасы құр болмас, жол бойынан түрлі сервистік қызмет көрсететін орындар, темір жол деполарын ашса ауыл тұрғындарын жұмыспен қамтуға мүмкіндік туады және жүк тасымалдаушылар мен жолаушыларға да қолайлы жағдай жасалады. Екі бүйірінде Бейнеу мен Маңғыстау аудандарының аралығында орналасқан Сай-Өтес Жаңаөзен қаласына небәрі шамамен 100 шақырым қашықтықта. Егер Сай-Өтес пен Жаңаөзен аралығына автожол салынса, Жаңаөзеннен Түрікменстан арқылы Иран асатын жүк көліктері Шетпе-Жетібай арқылы қатынайтын жол қашықтығын 400-500 шақырымға дейін қысқарта алады. Сондай-ақ Сай-Өтестен Орталық Азия республикаларына барыс-келіс қарым-қатынасты тікелей жолға қоюға болады. Мысалы, Қарақалпақстан мен Бейнеудің шекарасындағы «Тәжен» бекетіне қазір 230 шақырым жол жүріп баруға тура келеді, ал Сай-Өтестен «Тәженге» тіке шықса 110 шақырым, яғни жолаушы жолды екі еседен астам қысқартып, уақыттан ұтып жетіп барар еді. Жол бойына орналасар сервистік қызмет орталықтары сынды ұтымды жолдарын тапса бұл жоба төңірегінен де біраз жұмыс орындарының иісі аңқиды. Шұбырған жол көліктері ала шаң қылып жол бойындағы ауылдарды үстінен басып өтпей, өз алдына тек жүк тасуға арналған жолдармен жүру мүмкіндігіне ие болады және өз кезегінде бұл жолдарды ақылы негізде рәсімдеуге мүмкіндік береді.
Бейнеу ауданындағы тас, Шетпедегі шебін карьерлері, былтыр ғана ашылған «Тепке» кен орны, «Қарақұдық», «Кенсары» мұнай өндіруші кен орындары Сай-Өтестен қашық емес, демек олар жаңа ауданның әлеуметтік-экономикалық нығаюына, тұрғындардың жұмыспен қамтылуына сеп болары анық. Маңғыстау облысына негізгі су тасымалдаушы көздің бірі болып саналатын ұзындығы 1100 шақырымға созылған «Астрахань-Маңғышлақ»» су құбырымен келетін Қиғаш өзенінің суы Сай-Өтес ауылының үстімен өтеді. Бұдан бөлек жерасты сулары, құдық көздері аз емес, Үстірт астындағы су көздері мал бағып, егін егемін дегендерге судан тапшылық келтірмейді. Сай-Өтестің оңтүстік-шығыс бетіндегі жазықтық, Өзбекстан шекарасына дейінгі Қаратүлей өңірдің мал шаруашылығына қолайлы екендігін еске түсіре береді. Ал «жасыл экономиканы» дамыту тұрғысынан келер болсақ тентек жел мен шақырайған күн – Сай-Өтестің еншісі. Күн мен жел диірмендерін орнатып, энергия жинақтау үшін Сай-Өтес сұранып-ақ тұр. Сай-Өтестен стратегиялық маңызға ие әлеуетті әуежай салса да артық етпейді, тұрғындар мұнайдан да басқа жаңаша өмір сүруге болатындығын сезінуге тиіс. Үстірт үстіне желек өсіріп, экологиялық мәселелерді шешуге және алдын алуға қадам жасалғаны жөн. Жалпы, жағдай жасалса Сай-Өтестің келешекте үлкен орталық болу мүмкіндігі мол.
Қазір елімізде, соның ішінде Маңғыстау облысында туризмді дамыту күн тәртібіне қойылған мәселе. Сай-Өтес бұл жағынан да басымдыққа, тиімділікке ие. Маңғыстаудағы ең ірі және ежелгі қорымдардың бірі «Сисем Ата» қорымы Сай-Өтес ауылынан 30 шақырым солтүстік бағытта орналасқан, ал «Толыбай» қорымы Сай-Өтестің батыс бетінде 9 шақырым, «Бәйте-3» солтүстік-шығыста 20 шақырым, «Қызылтас бекінісі» солтүстік бағытта 70 шақырым, «Қара кісі қорымы» құбыла бетте 5 шақырым, «Қонай үйігі» «Сисем ата» қауымының солтүстігінде орналасқан. Соңғы жылдары тартылу үдерісін бастан кешіп жатқан Каспий теңізі Сай-Өтестен 40-50 шақырым, салыстырмалы түрде Жаңаөзен мен Кендірлі арасын алып қарағанда бұл қашықтық теңіз жағасына барып демаламын деушілерге аса қатты шалғай емес.
Маңғыстау облысының барлық аудандары мен қалаларынан жұмыссыздар көшірілсе, шеттен көшіп келуші ағайындарды орналастырса, Сай-Өтестің тұрғынсыз болмайтыны белгілі, бұл өз кезегінде өзге өңірлердің жүгін біраз жеңілдетіп, жауапкершілік, мәселе салмағын азайтары анық, құлазып жатқан Үстірт үстіне жан кіргізіп, өңірлердің бір-бірімен байланысын арттыра түсер еді, маңғыстаулықтардың сенім-ниетіне, көңіл күйіне серпіліс береді.
Жаңа Қазақстан тек сөз жүзінде емес, іс жүзінде нақты көрініс табуы керек. Ол Маңғыстау өңірінде, Үстірт үстінде заман талабына сай озық технологиялармен салынған, мыңдаған тұрғынға мекен болған, жастарға қолайлы жастар қаласының – экономикалық-әлеуметтік жағынан тиімді жаңа ауданның ашылуымен дәлелденсе дейміз. Ел қазынасына қара алтынды тонналап құйған Маңғыстауға шамдары жарқыраған, халқы бай-қуатты жастардың жаңа қаласы лайықты және өңірдегі қат-қабат әлеуметтік-экономикалық мәселелер де жаңа ауданды қажет етіп тұр.
Маңғыстау облысы