АЭС Қазақстанды қалай өзгертеді?

Бұған дейін ел Президенті XVII өңір­аралық ынтымақтастық форумында «Мен 2060 жылға қарай көміртегі бойынша бейтараптыққа жетуді мақсат етіп қойдым. Біздің елдің халқы мен экономикасы өсіп келеді, ал ол үшін энергияның маңызы зор. Көмір өндіру дәуірінің біртіндеп құлдырауымен, сенімді негізгі энергия өндіру көздері туралы ойлануға мәжбүр боламыз. 2030 жылға қарай Қазақ­станда электр энергиясының тапшылығы туын­дайды. Әлемдік тәжірибе ең оңтайлы жол­ды ұсынады. Бұл – бейбіт атом. Иә, оңай шаруа емес. Сондықтан осы мәселені ұтым­ды шеше білуіміз керек, сан алуан болжам мен эмоцияға жол бермейік», деген еді.

Сонымен қатар осы ұстанымды 2021 жылы Шығыс экономикалық форумында сөйлеген сөзінде де нақтылады. Ал биыл 9 маусым күні шетел инвесторларымен кездесуінде мәселені ашық айтты. Тіпті оның қай жерде салынатыны туралы да шешімдер қабылданғанын жеткізді. Әрине, Мемлекет басшысы бұл мәселені жайдан-жай көтеріп отырған жоқ. Бар мәселе тапшылық дегеннен бас­талады. Өйткені Дүниежүзілік банктен бастап көптеген ірі қаржы орталығы көмірмен жұмыс істейтін стансаларды қаржыландыруды тоқтатып жатыр. Оған қоса, 2021 жылдан бастап көміртектен бөлінетін қалдықтар үшін салық пен айыппұл көлемі де артты.

Ал елімізде қуат өндірудің 74%-ы көмір стансаларымен байланысты. Елдегі бүкіл қалдықтардың 40 пайыздан астамын ауаға шығаратын көмір стансалары солтүстіктегі ірі қалаларда орналасқан. Сондай-ақ олар көп жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан стансалар. Тозығы да жеткен және зама­науи талаптарды қанағаттандыра алмайды.

Қазір елімізде шамамен 19 мың МВт электр қуатын 204 станса өндіріп жатыр екен. Бірақ сарапшылар 2027 жылға дейін электр энергиясын тұтыну көлемі орташа есеппен жылына 2,4 пайызға артады деп болжап отыр. Демек, көп ұзамай электр энергиясы жетіспеушілігі пайда болуы ықтимал. Ал 5 жылда 5 мың МВт үлес қосқан жел және күн электр стансалары тәуліктің кейбір сәттерінде энергияның жетіспейтін орындарын ғана толтыра алады. Мысалы, өзінің органикалық отыны жоқ Франция, Белгия, Швеция, Жапония, Оңтүстік Корея, Финляндияда атом стан­саларының электр энергиясын өндіруші негізгі көзге айналып, энер­гетикалық тұрақтылық пен табысты экономикалық дамуды қам­тамасыз етіп отырғаны рас.

Ақиқатын айту маңызды, біздің қоғам атом энергетикасын қабылдауға әлі де дайын емес. АЭС-ке байланыс­ты қоғамда қалыптасқан үрей бар. Бұл негізсіз де емес. Алайда сарап­шылар азаматтық энергетика тұр­ғысынан қарағанда бүгінгі технологияда үлкен тәуекелдер жоқ еке­нін айтып жүр. Әлбетте, Чернобыль оқиғасы дүниені дүр сілкіндірді. 36 жыл өтсе де халқымыз «бейбіт атом» немесе атом энергиясы туралы айтқанда, алдымен, Чернобыльдегі апатты еске алады. Сол апаттан соң едәуір атом жобалары тоқтатылып, атом саласының дамуы айтар­лық­тай баяулады. Ал аталған апат­тың салдары зерделенді. Қауіпсіз­дік жүйесінің барлық компонентіне деген көзқарас, соның ішінде реакторларды қайта құру және жетілдіру жөніндегі әлемдік тәжірибеде бұрын-соңды болмаған шаралар қаралды. Жұмыс істеп тұрған АЭС-те ядролық қауіпсіздік жүйесін жетілдіру жөнін­де көптеген жұмыс атқарылды. Яғни апаттан кейін техникалық және ұйым­дастырушылық шешімдер жедел қабылданды, ал 1987-1991 жылдар аралығында қауіпсіздік жүйесін күшейту ісі жүргізілді. Теориялық тұрғыдан апаттың болуын толығымен жоққа шығаруға болмайды. Әр жаңару мен технологияның жетілуі өткен қателіктердің тәжірибесін ескереді. 1990 жылдардың соңында атом энергетикасы дамудың жаңа сатысына қайта түсті.

Ғасырлар тоғысында дәстүрлі көмір электр энергиясы адамзат, қор­шаған орта үшін қаншалықты зиян­­ды екенін бәрі түсінді. Энер­гия­ның жаңартылған балама көздері – күн мен желден энергия алу қазіргі уақытта тұрақсыз және өте қомақ­ты қаржыны талап етіп отыр. Оны­мен қоса, көмірге тәуелділікті азайту керек, өйткені мұны әлемдік эколо­гиялық күн тәртібі талап етеді.

Геосаяси жағдай да құбылып тұр. АЭС-ті қай мемлекеттің технологиясымен салуға болады. Елімізге бұл бағытта технологиялар нары­ғын­да жұмыс істейтін жетекші ком­паниялардың техникалық-эконо­микалық ұсыныстары түсуде. Бұлар: KHNP (Оңтүстік Корея), EDF (Франция), Росатом (Ресей), NuScale Power (АҚШ), CNNC (Қытай), General Electric – Hitachi (АҚШ пен Жапонияның бірлескен жобасы). Қарастырылып отырған реакторлар 3 немесе 3+ буыны анықтамасына сәйкес келеді. Бұл жоғары қауіпсіздік пен оң экономикалық көрсеткіштерді білдіреді. Қазіргі жетілдірілген технологиялар тәуекелдерді азайтуға кепілдік береді. Ресейлік реакторлар – ВВЭР-1200, сол буындағы 3+ корей KHNP1400, француз EPR1200 және Қытай HPR-1000 реакторлары ұсынылады. Шағын және орта қуаттылықтағы тағы бірнеше реактор – АҚШ-тың General Electric – Hitachi және NuScale жаңа модульдік реакторлары қазір қарқынды түрде пысықталып, коммерцияландыруға әзірленіп жатқан жобалар.

Жобаның құны, құрылыс қанша жылды қамтиды деген сауал да өзекті. Қоғамдық талқылаудан өтіп, белгілі бір шешімдер қабылданса құжат да­йындау процедураларымен қоса 10 жыл мерзімін қамтуы ықтимал. АЭС-тің өзі шамамен 6 жыл бойы салынады, алайда ұзақ дайындық кезеңін талап етеді.

Егер 2023 жылы Қазақстан Үкі­меті АЭС салу жөнінде шешім қа­был­дап, технологияларды жеткізу­ші инвесторды айқындаса жобаның тех­никалық-экономикалық негіздемесі (ТЭН) жасалады, ол сараптамадан өтеді, қажетті есептеулер жасалады – инженерия, экология, шығындар, экономикалық параметрлер және т.б. Содан кейін ТЭН Үкіметтің қарауы­на шығарылады және заңнамаға сәй­кес Үкімет АЭС салу туралы шешім қабылдауы керек. Егер рұқсат алынса, жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеу шаралары басталады және одан әрі АЭС құрылысы басталады. Алдын ала есептеулер бойынша, Қазақстанға реактордың қуаты 1 мыңнан 1,4 мың МВт-қа дейінгі 2 реактордан тұратын атом электр стансасын салу қажет. Екі блок құрылысының болжамды құны (2-2,8 мың МВт) 10-12 млрд долларға дейін құрайды. Барлық ұсынылған жобаның техникалық сипаттамаларына сәйкес АЭС пайдалану мерзімін 60 жылдан 100 жылға дейін ұзарту мүмкіндігі қарастырылады. Жалпы, АЭС құрлысын несие беру арқылы немесе коммерциялық жоба ретінде салу ұсынылады.

Қауіпсіздік! Қазақстанда атом сала­сында мамандар бар ма? Оларды қалай дайындаймыз? Қауіпсіздік тұр­ғысынан қазіргі заманғы 3 және 3+ буынды атом электр стансаларын­да ауыр апаттың ықтималдығы статис­тикалық есеппен бүкіл мүмкін болатын оқиғаларды есептегенде, бір реакторда 10 000 000 жыл ішінде бір-ақ ауыр апат болуы мүмкін делінеді. Бұл ретте, статистикалық ықтималдық туралы айтатын болсақ, АЭС-тің авиа­циялық ұшақтардан қауіпсіздігі 100 есе жоғары. Су туралы бол­жам­дар әлі жоқ, егер ол жеткіліксіз бол­­са, онда нөлдік су шығыны бар құр­­ғақ градирня технологиясын қол­дану қажет болады. Бірақ бұл ретте стан­саның өз мұқтаждықтарына жұм­­салатын энергия шығыны 3-5 МВт-қа өседі. Сауалдама деректері бо­­йын­ша, Қазақстан халқының 60%-ы АЭС құрылысына қарсы, ал 40%-ы қол­дайтынын көрсетеді.

Жалпы, техникалық білімі жоқ адамға АЭС қауіпсіздігінің барлық мәселесін түсіндіру өте қиын. Кейде адамдарда эмоциялары толқып, нақты фактілерді естімей қалуы мүмкін. Радиофобия Семей полигонымен және АЭС – Чернобыль, Фукусима-1 және Three Mile Island аварияларымен байланысты. Бұл қандай да бір жағымсыз үрей мен «хайп» тудырады. Қарапайым адамдарға нақты қауіптердің бар-жоғын, онымен қалай жұмыс істейтінін, не ескерілетінін және төтенше жағдайлардың алдын алу үшін қандай шаралар қабыл­данатынын егжей-тегжейлі және нақты түсіндіру керек.

Мамандар мәселесіне келсек, әлем­дік тәжірибеге сәйкес қуаты 2 мың МВт АЭС-ті пайдалану кезеңінде жо­ғары және орта-арнайы білімі бар 2 мыңға жуық адамнан тұратын персонал талап етіледі. Ескере кететін бір жайт, ядролық мамандықтар бо­йынша білімі бар станса жұмыскер­лері АЭС-тің жалпы өнеркәсіптік-өн­дірістік персоналының 20%-ын ғана құрайды. Бұл үшін атом энер­ге­ти­касын дамытудың болашақ жеке мемлекеттік бағдарламасы аясын­да кадрлар даярлау жоспары әзі­р­леніп қабылданады, оның негізінде мамандардың қажетті санын даярлау ұйымдастырылады. Арнайы дайындық бағдарламалары: реактордың қандай да бір моделін таңдап, құрылысты бастағанда, сонымен қатар операциялық персоналды даярлауда жүзеге асырылады. Бұл стансаның техникалық сипаттамасына және құрылыс бағдарламасына кіреді, өйткені кадрлар реакторды басқару жүйесі үшін дайындалады. Мысалы, маманның атом энергетикасы бойынша базалық білімі бола тұра, оның реакторда жұмыс істеуі біліктілік деңгейі жетпеген жағадайда, ол маманға дайындық курстары жүргізіледі. Қазақстанның атом саласында жұмыс істейтін адамдардың жалпы саны – 20 мыңнан астам адам, оның ішінде 15 мыңы негізгі өндірістік персонал. Атом саласында білікті кадрларды даярлау барысында 2010 жылдан бастап 2022 жылға дейінгі кезең аралығында, Қазақстанның жоғары оқу орындары 2 193 бакалавр, 909 магистр және 135 доктор дайындаған болатын. «Болашақ» бағ­дар­ламасы аясында «Атом өнер­кәсібі», «Атом ядросы және бөлшек­тер физикасы», «Техникалық физика» (атом электр стансалары мен қондыр­ғы­лары) және «Ядролық инженерия» мамандықтары бойынша 21 бакалавр, 12 магистр және 1 маман даяр­лан­ды. «Біріккен ядролық зерттеу­лер институты» халықаралық ұйы­мы­мен (Дубна қаласы, Мәскеу облысы) ынтымақтастық шеңберінде «Ядро­лық физика» және «Химия» маман­дықтары бойынша 134 бакалавр және магистр білім алды. «Қазақстан Рес­пуб­ликасының Ұлттық ядролық орта­лығы» РМК базасында жыл сайын 120-дан астам студент үшін практика ұйымдастырылады. Сондай-ақ базада  радиациялық қауіпсіздік саласындағы мамандарды оқыту жүргізілетін оқу-ақпараттық орталық бар.

Атом саласында кадрлар даярлауды көздейтін меморандумдар Жапонияның Экономика, сауда және өнеркәсіп министрлігімен (2014 жыл), Беларусь Республикасының Энергетика министрлігімен (2018 жыл) және Ресей Федерациясының «Росатом» атом энергиясы жөніндегі мемлекеттік корпорациясымен жасалған болатын. Осы меморандумдар шеңберінде тараптар бірлескен білім беру бағдарламаларын ұйымдастыру, бакалавриат, магистратура, аспирантура бағдарламалары бойынша білім алушылармен және оқытушылармен алмасу, оқу және ғылыми әдебиетті әзірлеу, қысқа мерзімді тағылымдамалар мен семинарларды ұйымдастыруды қоса алғанда, атом саласы үшін кадрлар даярлау саласында ынтымақтастықты жүзеге асыруға ниет білдіреді.

АЭС-тің болашақта Балқаш маңынан салынатыны ашық айтылды. Жалпы, 1990 жылдары Бал­қаш көлінің маңында атом электр стан­сасын (АЭС) салу бойынша тех­никалық-экономикалық негіздеме дайындалған. Барлық қажетті жұ­мыстар, қоршаған ортаға әсерін тал­дау және бағалау жүргізілді, сон­дай-ақ қоғамдық тыңдаулар өт­кізілді. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2014 жылғы 4 мамыр­дағы № 60-ө өкімімен Қазақстанда АЭС салу жөніндегі бірінші кезектегі іс-шаралар жоспары бекітілді. Мем­лекет қатысатын мамандандырыл­ған акционерлік қоғам құру, сондай-ақ Курчатов қаласында (Абай облысы) және Үлкен кентінде (Алматы облысының Жамбыл ауданы) АЭС салу бойынша техникалық тапсырмаларды дайындау көзделді. 2018 жылы осы екі аумақ бойынша атом энергетикалық объектісін салу үшін аудандардың жарамдылығын талдау бойынша жұмыстар жүргізілді. Үлкен кенті мен Курчатов қаласы­ның қауіпсіздікті қамтамасыз ету, соның ішінде табиғи, антропогендік және радиациялық әсер ету жағдай­­лары зерттелді. Екі нұсқа да бірдей, бірақ Үлкен кентінің бірқатар артықшы­лы­ғы бар: дайын алаң, қазаншұң­қыр, су жинау, кірме жолдар және т.б. Сондықтан осы жер таңдалды. Дәл сол жерде базалық қуатты орналас­тыру кезінде солтүстік-оңтүстік ба­ғы­тындағы электр энергиясының тран­зиті де тұрақтандырылады. Оны Орталық Қазақстанға, Қарағандыға және оңтүстік өңірлерге қайта бөлу мүмкіндігі пайда болады. Көміртекті бейтараптыққа қол жеткізу жөніндегі мақсаттарға сүйене отырып және осы жерде газ инфрақұрылымының болмауын ескере отырып, АЭС салу неғұрлым оңтайлы шешім болады.

Қалай дегенде, электр энергиясы – бүгінгі өмірдегі басты қажет­тілік. Бүкіл әлем осы энергия­ның нәтижесінде жұмыс істейді. Адамзат сұранысына қажетті энергияның басым бөлігін қазір мұнай мен көмір­ден алып жатырмыз. Бұл табиғи шикізат көздерінің қоры 60-70 жылда сарқылады деген болжам бар. Болашақта адамзаттың электр энергиясына деген жоғары сұранысын қанағаттандыру атом электр стансаларына келіп тіреледі. Бұл эконо­микалық өсімді және жаңа жұмыс орын­дарының пайда болуын қам­тамасыз етеді. Машина, металлур­гия, аспап жасау және басқа да аралас салаларды дамытады. 60 жылдан астам уақыт бойы ел тұтынушыларын сенімді энергиямен жабдықтайды. Оның аумағында инфрақұрылым да­ми­ды. Аталған нысан жол, темір­жол­дар, мектептер, ауруханалар, тұр­ғын үйлер және т.б. салуға ықпал етеді.

Ендеше, кімде-кім атом электр стансасын ертерек салып, ядролық технологияны жетік білетін мамандар тәрбиелейтін болса, сол елдің жұлдызы жоғары, табысы толайым болмақ.