Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ауыл сыртында шоғырланып, қонақтарды күтуге сайланып тұрған біраз адам ішінде Ботагөз апасы да бар еді, Гүлнәрінің бір жері майып болмады ма деп, зыр жүгіріп қасына ұшып жетіп, ұшықтап көтеріп, үсті-басының шаңын қаққылай бастады:
– Мұның не, құлыншағым!
– Ахмет атекемді бірге қарсы аламыз деген өзің емессің бе? Мені тастап кетіп... – Өкіріп жі-
бермек боп жұтқыншағын ойната, аузын лоқси кере түсіп, кілт тиылды. – Қандай кісі ол? Көрсет маған! Ахмет деген кім? Папамның досы ма? Көрсет, қазір!
Сол-ақ екен, аттылар күтіскен топқа жанаса кеп, сәлем алып, баршасы қауқылдаса қауышып, ішіндегі Міржақып көзін таңдана алайтып жіберіп, қызын жерден көтеріп алды да:
– Бұл есімін өзіңізге сырттай қанық еткен Гүлнәрім ғой, – деп, ат үстіндегі Ахмет ағасының қолына жеңіл қақпақылдай қойды.
– Үлкейіп қалыпты ғой өзі, нағыз ізбасарың болады екен, – деп Ахмет сәбидің бетінен үңіле иіскеп, құшағына сәл қысты да әкесіне кері ұмсынды.
– Менің атым Гүлнәр, – деп тақ ете қалды сонда Ахмет атасының құшағынан босағысы келмей тыпырлаған сәби. – Мен білем, сені, папам айтқан... Әйдік жақсы көрем, өзіңді!
– Ал мен ше, әкеңдей сүйінішпен, ыстық көрем сені!
Бойшаң, ақсары өңді, көрікті Ахметтің қомақты келген мұрнына салған пенснесінің қара жібек бауы оң жақ төсқалтасына, орай шалған түбіт шалмасының астына жасырынған екен, Гүлнәр соны ұстағысы келіп ұмтылғанымен, әкесі атын тебініп қалып, сәл оза түсті де, Ахаң ағасына жымия көзін қысып қойды.
– Гүлнәрің болғалы тұр екен! – деген Ахмет кеуілдене жайнаң етіп, сылаң жорғасымен қапталдаса, тайпалта сырғытты.
* * *
– Ата, атеке!
– Туу, айналайын-ай, ата, атеке деген мейірімді сөздерді сенен алғаш естідім-ау! – деп Әлихан Бөкейхан атасы, жүзін кекселеу етіп көрсететін қою мұртын бір сипап, Ахметтің оң тізесінде отырып, қос қолын ұсына талпынған Гүлнәрді өзіне икемдеп шақырды.
Гүлнәр Ахмет атасының оң тізесінен лып етіп ырғып түсті де екі-үш қадам жерде отырған Әлихан атасының қойнына қойып кетті.
– Айналайын, сол! – деп Гүлнәрдің селкілдеген тұлымшағынан, маңдайынан иіскелеген атасы мауқын басқандай боп, аса жадырап, шаттана күлімсіреді. – Айтшы, Гүлнәртайым, Ахмет атаң екеуміз сені қалай жақсы көріп, еркелетіміз, осы? Сәби ойын сезіп-білмекке деген астарлы сөзін Ахметке қарап көзін қысыңқырап аяқтады.
– Иә, айта ғой, – деп Ахмет те оны жауапқа жетелей түсті.
Гүлнәр еш сұраққа тосылмайтын. Әке-шешесімен еркін, ойнақы, қысылмай сөйлесіп, ойын ашық айтуға ысылып қалған кейіппен, бұл жолы да тақ-тақ еткізіп шұбыртып жіберді:
– Мені Әлихан атекем маңдайымнан иіскелеп жақсы көреді, көп-көп еркелетеді, бірақ тікенек мұртының піспегінен қорқам, – деп екеуін де ду күлдіріп алды да, Ахмет атасына көз қиығын сала сөзін әрі жалғады. – Ал Ахмет атекем қос бетімнен шөпілдетіп сүйіп алып, өлердей жақсы көреді!
Қос тұлғаның немере сүймеген кездері ғой, «атекелеген» тәтті сөзді алғаш рет осы Гүлнәрдің аузынан естігенде де жандары шырайланып, шалқып-тасып, мәз болысқан еді. Міне, тағы масайрап, ауыр ойдан арашаланып, кеуілдері көтеріліп отырған жайы бар. Ұлт тағдырын қызғыштай қоритын алапат ауыс-түйіс кезеңде осылай жүйке тынықтырып, ой сергітпектің де қажеттігіне көңіл сеніп қана емес, өздерін ұмыта «бала боп» кеткендіктеріне іштей түлеп, ширығысқандарын қайтерсіз. Мына қарашы, кішкене жүрек «өлердей жақсы көреді» деп сүйіспеншіліктің өзін жікке бөліп тұр-ау! Ахмет сәби сарабының тереңдігіне тәнті болып, бұл сөздің қадірін оның өз аузынан естімекке құмартты да:
– Гүлнәр балам, сені Әлихан атаң да мен секілді алаламай, тең жақсы көреді ғой, «өлердей жақсы көреді» деп, маған қарата айттың. Сонда екі атаңның жақсы көруінде айырмашылық бар деп ойлайсың ба?
Гүлнәр көзін бақырайта ашып:
– Иә, ойлаймын! – деп салсын тікесінен.
– Не себептен? Қалай? – Ахмет кәдімгідей абдырап, тосыла күтті жауабын.
– Өйткені, өйткені... Сен, атекем, мені оң тізеңе отырғызып әңгіме айтып бересің ғой. – Жан-жағына алақтап Әлихан атасының көңілін жығып алмайын дегендей, сәл бөгеліп мырс етсін. – Бұл атекем, мені ылғи сол жақ тізесіне мінгізіп, әткеншек тепкізеді. Әңгімесіне балбырап ұйықтап кетем.
Атекелері қосарланып, селкілдей күлісті.
– Ее-ее, мәніс қайда жатыр! Сүйіспеншілік пен жақсы көрудің де оң мен солы боларын осы бала бізге сыпайылап жеткізіп отырмаса не қылсын, бәтір-ау! – деп Әлихан күлкіден жасаураған көзін уқалап, Ахметке кәдімгідей ой тастай сөйлеп, бұрылды.
– Бала дейміз-ау!.. – Ахмет басын күлімсірей изеді...
Ал Гүлнәр тақылдауын қояр емес, Әлихан атасына үңіле қарап:
– Сенде бала бар ма? – деді де, осы сұрағын әлгіндегі ғана жадыраңқы қабағы кенет түсіп кеткен Ахмет атасына айнытпай қайталады.
Әлихан дегбірсізденіп, көзінің астымен Ахметке жанарын жүгірте қойды... тілі күрмеліп, түнеріп кетіпті... Өзі болса, барын «бар» деп айтуға жүдә жүрексінді...
* * *
Гүлнәрдің жиырмаға жетер-жетпес шағы. Әкесі айдауда, өзі шешесімен септесіп, он жасар Әлібек інісін бағысып, күнелтісіп жүрген қиямет кезең. Мамыр таңы дүниені мамыражай күйге бөлеп, Алматыны ертегідей сылаңдатып тастағанымен, мөлдірлік те құбылмалы ғой. Табиғат тосын томсарған алмағайып, ажарсыз бір күні Алатаудан түнере түскен қара бұлт бұлардың босағасына қайғы шеңгелін сығымдай салған.
Бетін жыртқан Ғайнижамалдың құйқа шымырлатар жан дауысы ауаны тілгілейді. «Айырылдым, айырылдым, жалғыз тұяқтан!» деп жүрек жыртқан зарымен жерге домалай түсіп, қобыраған шашын жұлымдайды. «Қой, Гүлнәрің бар, Алладан медет сұра соған!», деген басу сөздер құлағына жетер емес. Өршелене түседі, өрекпіп. Міржақыптың кіндігінен тараған Абылай, Халида, Наурызбайлардың соңынан кеткен мына Әлібегін ататек жалғасына балап, бауыр етіндей көруші еді... «Кетті, кетті, Әлібегім! Жалғыз Гүлнәрім сау болсыншы!..» Дауысы қарлықты, ауа қармай алқына сыбырлады: «Міржақып-ау! Жүрегің үзіліп түспеді ме, не сезесің, сен? Бір сұмдықты елестетіп жатырсың ба? Әлібегің жоқ енді, жоқ енді!..»
Осы кезде есік алдына жиылған Алматының өңкей беткеұстарлары әлдекімге жол беріп, сәлемдесе ығысқандай болып, дүрлігіңкіреп қалды. «Ахмет аға келе жатыр, мына қапталды ашыңдар, шегініңдер», деген ескертулерден қайғы бұлты тіптен қалыңдай түскендей болды. Жоқтау, айқай-ұйқай сәл саябырсып, әркім ішкі мұңға езіліп тұрды. Ғайнижамал да есін тез жиып, шашын жауып, орамалымен бетін сүрткіледі.
Ахмет баяу басып өзі Гая деп еркелететін сүйікті келінінің алдына келіп, бір тізесін бүге құшағына жеңіл тартып, босаған көңіліне ырық бере, қос иығын солқылдата еңкілдеп жылап жіберді. Былайғы адамдармен де жағалай қол беріп көріскеннен соң, Ғайнижамалға бұрылып қамыға сөйледі:
– Гая шырағым, қайғыңа ортақпын. Мезгілсіз солған гүл үзіліп түсті, Әлібек енді ортамыздан мәңгі кетті. Бәріміздің жанымызға қатты батып отыр, тағдырдың жазуына қарсы түсе алмайсың, арты тек қайырлы болсын! – Қызарған көзінің жасаураған етегіне орамалының жиегін тигізе, дымқылын басып, сөзін жалғады. – Қалғандардың, Міржақыптың амандығын тілейік, ақырын сұра, ақырын сұра, сабыр ет. Баласының дүние салғанын Міржақыпқа естіртіп, жазбаңдар, өзі ауырып жүргенінде қиналар. Үміті үзілмесін, артымнан ерген ұл-қызым, сүйенішім бар деп жүрсін! Ал Гая қалқам, мықты бол, барлық салмақ енді өзіңе, мына Гүлнәр балама түседі! Міржақып үшін қайғыға езілмей, бекем болыңдар, еңселеріңді тіктеңдер! Келіп те қалар Міржақыбым! «Әділет қалмас жоқтаусыз, Міржақып қалмас ақтаусыз!» деп Файзолла қари айтпап па еді... Үмітті болайық!
Осы сөздерін ауыр ойдың жетегінде шырмалып отырып, жүрек күрсінісінен әзер суыртпақтап жеткізген Ахмет төмен сырғыған пенснесін саусағымен нұқып көтеріп, анадай жердегі булыға жылап, бүрісе қалған Гүлнәрді көзімен іздеп тауып, қасына барып ошарыла жүреледі. Оның қос қолын уысына сыйдырып, саусақтарын салалап тұрды да, бетінен өпті. Баз баяғы кішкене кезіндегідей еміреніп сүйді.
Гүлнәр тас-түйін бекініп, тымырайып алды да:
– Мен енді жыламаймын, Атеке! Ақырын сұраймын! Ендігі арманым – әкемді күту! – деп атасының мойнына оратыла кетті.
Ажал азғырынды деген сол, араға бес ай түскенде, «жыламайтын» Гүлнәрді тағдыр тағы талқысына салып еді. Сонау алыс Карелияның Сосновец лагерінде Міржақып әкесі көз жұмды. Елу жасына бір жарым ай жетер-жетпесте ұлтшыл жанның ұлы жүрегі тоқтады. Жыламақ түгілі, шешесі екеуі сұлап түсіп, естерінен айырылды...
Тағы сол, баяғы Әлібектің қазасына жиылған кілең жанашырлар, тіпті танымайтындардың да қарасы көп қайырылды. Орталарынан Ахмет бейнесі еңселеніп көрінеді. Үстіндегі киімі аса жұпынылау. Өңі бозарып, самайы ақ қылауланып, көзі шүңірейіп кеткен. Естері енді кірген Ғайнижамал мен Гүлнәрдің қасына келіп, иіле түсіп, ақырын басу айтты:
– Гая қарағым, Гүлнәр балам, сендер үлкен қазаның үстінде отырсыңдар! Әлібек қайтқанда, «ақырын сұра» деген едім, енді Міржақып інім өткенде не айтарымды білмей отырмын! – деп тамағын қысқан өксікке қақалып, басын төмен салбыратып жіберді. Осы кезде аянышты халдегі ұлы кісінің қиналғанын көріп, шыдас бермеген Гүлнәр:
– Атекем-ау! Біз де сізге көңіл айтамыз! Мықты болыңыз! – деп жанұшыра жалынып, бәйек қағып: «енді мен, әкемнің өмірімен өмір сүрем!» – деді де орнынан тас-түйін атып тұрды.
* * *
Көз жасын көлдетіп, әл-дәрмені құрыған Гүлнәрдің түн баласына ойына не келіп, не кетпеді дерсіз. 1928 жылғы 29 желтоқсандағы Қызылорданың қақаған үскірігіндей табиғат пен адам жаны қоса жан алқымға алынған қыспақты еш зауалмен теңестіруге келмес. Сыртта дауыл суырып тұр. Үрейлі түннің түңлігін түргендей боп Міржақып, «үштіктің» күшімен қайырылған қолын қатты серпіп, Ғайнижамал мен Гүлнәріне бұрылды да: «Біз әлі ораламыз!..» деп қора жақтан күңірене кісінеген Алакөз атына қарай атыла жетті...
«Біз әлі ораламыз!..» Сол түнгі өзегін тілгілеген қуатты дауыс құлағында үнемі жаңғырығып тұратындай еді. Ахмет атасымен соңғы бір қысылтаяң ұшырасқанда да әкесінің осы сөздері жүрегін тулатып жіберген. Атекесі еңсесін тіктеп: «Бару, қайту – пешенеңдегі іс!» деп әлденені жұмбақтау ғып, елеусіз айта салғандай болып, бетінен сүйген... Екі айдан соң, 1937-нің желтоқсанында атылып кетті! Қос арыстың да оралмақ үміті кесілді. Бірақ олар әулие екен, рухтары ораларын сезгендей екен.
Гүлнәр төсегіне тіктеліп отырды да су алғызып ішті. Іштегі жалын өртін ештеңе баспасын сезді. Қуаныш пен қайғыдан қатар сығымдалған жүрегі үзіліп, үзіліп ... әрең тірілетіндей. Тек «Ақталды! Ақталды!» деген өз дауысы ғана көңіліне медет. Мына қайталаулардан жағы талмайтындай: «Ақталды – Шәкәрім Құдайбердіұлы!»; «Ақталды – Ахмет Байтұрсынұлы!»; «Ақталды – Жүсіпбек Аймауытұлы!»; «Ақталды – Мағжан Жұмабайұлы!» Қуаныштан еңіреді! Қолқасын суырған бір сұрақты Тәңірге қойғандай боп аңыраған күйі қос қолымен көк сауды:
– Менің Міржақып әкем неге ақталмады, Құдайым-ау?! Неге осы арыстарымның қатарында ақталмады?! Неге кешіктірді? Не жазып еді, қазағын оятқаннан басқа?! Енді қайттім, айтыңдаршы?! «Халық жауының қызы» боп көрге түсуден басқа не амалым қалды, Тәңірім-ау! Тәңірім-ау!..
* * *
1988 жылғы 4 қараша. Шелектеп жауған жауыннан мына Алатау өмірінде тұңғыш рет жарқырап жуылып, шайылған шығар, бәлкім? Дәл осы туған күнінде Гүлнәр Міржақыпқызы да сәбидей пәк күйінде осынау кірі аралас өмірге саф алтындай таза құймасымен қайта келгендей еді. Жүрегіндегі «Халық жауының қызы» қаралы жамылғысын мәңгілікке сыпырып тастап, қайта жаратылғандай боп еді... «Тәубе, Ақталды – Міржақып Дулатұлы!»
«Біз әлі ораламыз!» деп еді әкесі, оралды бәрі! Гүлнәр енді жыламайды! Тай-таласса, Тағдырды жылатады!..
* * *
1991 жылдың маусым айы. Торғайда Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының күндері өтіп жатыр. Қос арысқа әдеби-мемориалдық музей ашылып, жұрт енді ақ жамылғы астындағы кеуде мүсіндердің ажарын қызықтамақ болып ынтығулы. Міне, сыпырылды. Көтеріңкі, қуанышты дауыстар шапалақ тарсылын жұтып жіберді.
– Ахаң мен Жақаң!
– Пай-пай азаттық үшін жан қиған қос арыс!
– Ұлтының рухани көсемі Ахаң! Қазағын оятқан Жақаң!
Қошемет сөздерден құлақ тұнады. Көптің ішіндегі Ахметтің бауырына басқан қызы Шолпан, Міржақыптың Гүлнәрі, Жүсіпбектің Лизасы әдейі ұсынған, жан-жақтан лақтырылған гүл астында қалды.
– Бақыттан бас айналды деген осы шығар! – Шолпан Гүлнәрға әлсіз күлімсіреді.
Гүлнәр әрең тіл қатты:
– Шолпан апа! Апа десем,өңім бе бұл, түсім бе?
Беті жаспен айғыздалған Лиза қосарланып: «өңің, өңің» дей берді де, шалқалай талықсып кетті. Нығыздала лықсыған халық оны сүйемелдеп қалды. Сәтте көзін ашып алған Лиза:
– Осы қызықты Мағжан ағамның Зылихасы көргенде ғой! – деп басын шайқады.
– Айтып едік, денсаулығы сыр берді ғой, – деп Гүлнәр дірілдеген иегін әрең басты. Сосын назарын қос бәйтерекке тіктеп, еріксіз кемсеңдей түсті. – Атекем-ау! Әкем-ау!
...Ахаң мен Жақаң Торғайдағы тас тұғырынан күллі қазаққа шапағатын шашып тұрғандай еді!
...98 жыл ғұмырында аузынан «Атекесі» бір түспеген Гүлнәр апай, Ахмет атасына деген сол сәби кезгі іңкәрліктің, сүйіспеншіліктің туын сәл еңкейтпей тік ұстап, дүниеден озып еді-ау!
Қайсар ӘЛІМ,
жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
