Әр адамды жеке ғаламшар ретінде қарар болсақ, сол ғаламшарды нұрлы, мейірлі, иман мен адамдық тоғысқан атмосферада сақтап тұру қажырлы күресті талап етеді. Осы күрес жолындағы жігер – шын жігер, майрылмас жігер. Жазушы Төлен Әбдікұлының «Парасат майданы» шығармасын оқып отырып кейіпкер болмысынан әділет, ар үшін болған күрестің азапты табын сезесіз. Бас кейіпкер өзін мазалаған сансыз сұрақтарды қағаз бетіне түсіріп, күнделік жүргізеді. Бір күні жазған ойларын оқып танысқан беймәлім жаннан хат алады. Хатта жан азабын шегушінің пікірлеріне қарсы дәйектер айтылып, өзгеше тұжырымдар баяндалады. Ғұмырда тек қана ізгіліктің ғана емес, зұлымдық пен өтіріктің де адамдар үшін пайдаға асатынын, өмірдегі қараулық деп саналатын бағыттардың да ақты дәлелдеу үшін қызмет ететінін тілге тиек етеді. – «Өтірікті жек көреміз. Ал сол Өтірік адамдармен айтысатын болса: –Ау, ағайын! – дер еді. – Бәріңнің күн көріп отырғандарың менің арқам емес пе? Ыңғай шындықты айтамын десеңдер, баяғыда тоз-тоз болып, құрып кететін едіңдер. Менің арқамда қанша рет жан сақтап жүрсіңдер...»
Жазушы адамның ішкі құндылықтарының сыртқыға қарағанда маңызды екенін айтып, шұбар жыландай ирелеңдеген жаман ой, арам пиғыл үшін адамдарды соттайтын заң жоқ екеніне күйінеді. Солайша барлық көріксіз ғадеттердің алғаш рет сол ой, ниет, жүректен пайда болатынын алға тартады. Кейіпкер түпсіз құрдымның түбіне құлағандай, бір сәт те санасын осқылаған ойлардан босана алмайды.
– «Миллиондаған, миллиардтаған жылдармен өлшенетiн космостық дәуiрдiң бiр тұсында жарқыраған күннiң де әйтеуiр бiр сөнетiнiн, адамзат ғұмырының да мәңгi емес екенiн ақылмен түсiнуге болатын секiлдi. Бiрақ бүгiнгi бүкiл жүйке-тамырыңмен сезiп тұрған анық тiршiлiк, рухани әлем: адам баласының жарық дүниеге келгеннен бергi бастан кешкен тарихы, қызығы мен қасiретi, үмiтi мен өкiнiшi, сан мың жылдар бойына сананы сарғайтып келген парасат биiгi – рақымшылдық, жанашырлық, аяушылық, жақсы көрушiлiк, iзгiлiк жолындағы жанпидашылдық тағы басқа тiршiлiктiң мәнiне айналған әулие қасиеттер – осының бәрi мәңгiлiк түнекке сiңiп жоқ болады дегенге көңiл шiркiн көнгiсi келмейдi».
Иә, бүгінде көзді арбаған көгілдір-сары жылтырақ әлем адамдарға жанашырлық, аяушылық, ізгілік жайлы үлкен ұғымдарды ойлануға мүмкіндік бермей, өткінші еліктірмелерімен уақытын ұрлауда. Барлық бос шашақтарды серпе тастап, ғаламның негізін құраған мәңгілік құндылықтар туралы ойға қалып, оларды таразыға салатындар сирек. Бас кейіпкер осы бір қауіпті тенденцияның өрттей өршігеніне құлазып, күмәнға батады.
– «Жалпы, iзгiлiк пен зұлымдықтың табиғаттағы арасалмағы бiрдей, тек сол тепе-теңдiктi сақтай бiлу қажет деген пiкiр, менiңше, жаңсақ пiкiр. Iзгiлiктiң көлемi зұлымдықпен ешқашанда тең болған емес. Себебi iзгiлiктiң жолы жiңiшке. «Қиянат жасаудың мың түрi бар, ал қиянат жасамаудың түрi бiреу-ақ, ол – тек қиянат жасамау» деген бiреудiң сөзi бар. Сондықтан қолыңнан келсе, жасайтыныңды iзгiлiкке жаса. Ал зұлымдық сенiң әлпештеуiңдi қажет те қылмайды». Жазушы шығармасында ізгілік пен жауыздық, ақ пен қара теңдей талқыға түскенмен, соңында ізгілік жағы басым түсіп, оған ерекше мән беріліп отырады. «Ізгіліктің жолын жіңішке» көретін гуманистік ойлар ақылға нұр құйып, жақсы таңға, шуақты күнге деген сенімді арттырады. Шығармада: «Өз басым бақыттымын деп айта алмаймын. Өмiрдегi осынша қиянат пен әдiлетсiздiктi көре тұрып, және одан құтыла алмасыңды бiле тұрып, қайтып бақытты боласың?» – деп кейіпкер бақыт жайлы ой қозғайды. Шынында, ойлы адамдардың бақытсыздығы – Құдай әділетпен жаратқан жер бетіндегі пенделердің әділетсіздігі мен мейірімсіздігінен, немқұрайдылығынан тумақ. Барлық адам үшін бір өзі оттың ауызын қалқалауды қалайтын ұлылар қауымы миллиондаған адамдардың бақытсыздығына қалай селт етпесін? «Халқым надан болған соң, қайда барып оңайын?» деген хакім даналығы ой қозғарлық.
Біздіңше, Төлен Әбдік – ақыл-ойы ерте оянған, идеологиялар құрастырған жасанды шеңберден ерте аулаққа көшкен жазушы. Повесте: «Ескi ұғым, ескi қағида, ескi дағды бiздiң ақыл-ойымызды буып, шындық пен ақиқаттың жүзiн дұрыс көрсетпейдi» деген жолдар кезігеді. Қаламгердің советтік жылдарда жазылған қай шығармасын оқысақ та, терең түбінен сана тәуелсіздігі, ұлт бостандығын көксеген азаттық арманы манардай менмұндалайды. Тек арман ғана емес, сол арманға деген алаулы, рухты, ақшаңқан сенімді байқаймыз. Сірә, жазушының біз сүйетін рухани тұғыры – еркіндікқұмар болмысында жатса керек.
