Алғаш 15-ақ жасында жазған Дүкенбай Досжанның «Көкпары» сондай туынды. Доданың арасынан берілген репортаж. Көкпардың ең ауыры – дода. Ауылда үлкендер «басталды ма жынды көкпар?» дейтін. Сол жынды көкпарыңыз – дода. Жүз, екі жүз аттылы бір серкеге таласады, оңай ма? Өлген-тірілгенін білмейді жігіттер. Кескілескен ұрыс секілді сыртынан қарағанда. Талайы мерттігеді. Мертіккені былай тұрсын, жазым болады, өлім құшады. Сонда да қоймай көкпар тартады қазақ! Неге? Жазушы Дүкенбай Досжан да осыған тоқталады, көкпар арқылы қазақтың табиғаты мен тағдырына дендейді.
Шығарма бір қарағанда этнографиялық әңгіме сияқты қабылданады. Иә, этнографиялық сипаты бар. Онда көкпардың неше түрі, амалы, түрлі әдіс-тәсілі – бәрі егжей-тегжейлі көрініс табады. Сонымен қатар қыр қазағының, дала қазағының мінез-құлқы, атқа мінсе еліріп кететін асау, тарпаңдығы қылаң ұрады. Қанға сіңген қасиет болғандықтан, «ондай көзсіз ерлік қайда апарды?» дей алмаймыз, бірақ...
Жазушының «Көкпар» әңгімесіндегі Сердалы кім? Әкеден қалған жалғыз, жай ғана жалғыз емес – қу жалғыз. Шеше, туған бауыр, туыс жоқ, руластары ғана бар қу жалғыз. Әкесі Серіқұл заманында көкпардың пірі атанған жігіттің алды. Ажалы көкпардан келген! Әйелі жылап «барма!» деп қалғанда, әкесі болмай кетіп, ақыры үйіне жетіп жантәсілім еткен. Өлім аузына жетсе де көкпарды бермей ауылына қалдырған. Енді әкесі көкпардан өлген Сердалыға сол ойынның не қажеті бар еді? Бір жағынан – қанда бар қасиет, екінші жағынан – еш қамқорсыз жалғыз қалған соң атқа мініп, жылқы бағып кеткен Сердалы. Атқа мінген жігіттің ермегі көкпар емей не болсын?! Үшінші жағынан ауыл ақсақалдарының қамшылар сөзі бар емес пе? «Садағаң кетейін, көкпардың пірі еді. Қырғызалының намысын бермей өтті ғой. Әкесіне тартса, мына көкпар осы баланікі болар. Әкеңді көрген ақсақалдарға көрсет өнеріңді!» деген сөздер қолтыққа дым бүрікпей қоя ма?
Әрине, мұндай сөздерден соң бұл көкпарда да Сердалы жанып түседі. Бірінші көзге түседі. Топты жарып суырылып алып шығады серкені. Атының бірер тері ішінде екенін біледі, жарауы жетпеген. Сөйтсе де қоржындаса тартқанда қатарынан үздік шығып бір байқайды да, Сердалы көкпарды тастап, әрірек барып тұрады. Қайтсам ба деген ой меңдейді. Оның үстіне мана ауылдан шығарда біртүрлі қобалжып, жүрегі атқақтағаны есінде еді. Сүйгенін де ойлайды: «Осыдан қолға бірер мал бітіріп қосылсақ! «Қосылмақ боп уәделескен!» Керегі жоқ көкпардың! Жастығын қор етіп бітті. Өздері-ақ намысқа құрбан болып қырқыса берсін. Қасында Қарақыз, алдында бес-он тұяғы болса болғаны. Тыныштық керек, тілемейді артықты». Бұл – Сердалының ішкі ойы.
Солай екіойлы болып тұрған Сердалыға ел үлкендері «доданы бұзсын, намысты жықпасын» деп сәлем айтып жібереді. Сүйгенін ойлап, қайтуға бет алған Сердалыға! Намысқа шапқан қазақ емес пе? Додаға енеді Сердалы. Доданы бұзу деген айтқанға ғана оңай. Тебісіп, қамшыласқан жүздеген аттылыны бір шетінен бұзып-жарып, серкеге таласқан ортасына килігудің өзі қиын. Одан әрі күшіңді асырып, айлаңды қосып, серкені алған күнде қалың аттылыны қағып-соғып шығу деген... Бұл жерде өзі пұшпағынан ұстай алмаса да, киіп-жарып арандатып, серкені тақымдап тартып бара жатқанды сыртынан қамшымен соғып, қастандық қылатын шалдуар дүлейлер көп. Оны автор: «Өздері шығармаса да өзгеге шығартпайды. Сан тосқауыл адамды да, атты да жаншып жібереді», дейді. Тура өмірдегідей, өзіне қатысы болмаса да, қағып тастауға тырысады. Жазушы осы тұсын жеткізе білген көкпардың. Бір оқыған байқай бермеуі мүмкін-ау, қайталап оқығанда көкпар – қазақтың өз тағдыры дегендей ойларға жетелейді. Адам тағдырын өзі жасайтынға ұқсайды. Сол ойды суреттейді.
Ауылдың өжет ері, жап-жас, отау құрмаған Сердалының доданы бұзғаны неге керек, соңында өліп тынса?! Әкесі көкпардан өлген жалғыз жігіттің соңында қалған баласы да жоқ. Серт байласып сүйген Қарақызы қалды еңіреп. Қайта әкесі бұдан бақытты екен. Сердалыдай ұл қалды соңында. Мұнда ол да жоқ. Тұл кетті. Оны ойласаң бұл Сердалының да, әкесінің де қасіреті емес, жасынан тартысып өткен жұрттың, қазақтың қасіретіне айналып шығады. Атасы кәмпескеленіп аштықтан не репрессияда атылған, әкесі соғыстан қайтпаған жалғыз ұлды ақыры көкпарда өз қазағы тепкілеп, қамшылап өлтіргендей жағдай емес пе? Басында әлгіндей тағдыры бар жетім қазаққа ендігі уақытта тартыса беріп не керек?..
