Сенаторлар ең бірінші «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттері арасындағы 2023-2025 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» заң жобасын талқылады. Аталған мәселе жөнінде Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров баяндама жасады. Ведомство басшысының айтуынша, құжат әкімшілік-аумақтық құрылымды және үш жаңа облысты қайта құруға байланысты әзірленген.
«Жаңа үшжылдық жалпы сипаттағы трансферттер осы міндетті өз тарапынан бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бойынша жекелеген тәсілдерді қолдану жолымен шешуді қарастырады. Тәсілдердің бірінші бағыты өңірлердің дербестігін одан әрі арттыруға бағытталған.Өткен жылы Үкімет жергілікті бюджеттердің кірістерін болжау әдіснамасын жетілдіру бойынша бірқатар жұмыс атқарды. Парламент депутаттары мен Есеп комитетінің ұсынымдары бойынша өңірлердің салық әлеуеті есепке алынды.
Сонымен қатар Үкімет шағын және орта бизнестен корпоративтік табыс салығын берудің оң тәжірибесін ескере отырып, осы үш жылдық кезеңде де жергілікті бюджеттердің кіріс базасын нығайту бойынша тәжірибені жалғастырды. Бұл ретте, заң жобасында бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысының орта есеппен 25 пайызға өсуі, сондай-ақ жекелеген түсімдерді жергілікті деңгейге 300 млрд теңге көлемінде беруге байланысты қосымша түсімдер ескерілді. Біздің бағалауымызша, аталған шараларға осы жылы 2020-2022 жылдарға белгіленген салық демалысының аяқталуы қосымша серпін береді», деді Ә.Қуантыров.
Болжам бойынша өңірлердің кірістері 2022 жылы 4,7 трлн теңгеден 2025 жылы 6,1 трлн теңгеге дейін немесе 30 пайызға артып, 2025 жылға өзіндік кірістер үлесінің 47 пайызға дейін өспек. Министрдің сөзіне сүйенсек, Мемлекет басшысының бюджеттік жоспарлауды жеңілдету жөніндегі тапсырмасын іске асыру үшін бюджетаралық трансферттерді қысқарту бойынша жұмыс басталған.
«Біріншіден, жергілікті бюджеттің базасына ағымдағы нысаналы трансферттердің көлемі олардың нысаналы мақсатын сақтай отырып беріледі. Жоспарлы кезеңде олардың жалпы сипаттағы трансферттер көлеміндегі үлесі орта есеппен 60 пайызды құрайды. Бұл бюджеттік рәсімдерді жеңілдетуді және бюджет қаражатын түпкілікті алушыларға уақтылы жеткізуді қамтамасыз етеді.
Екіншіден, заң жобасымен донор-өңірлер үшін бюджеттік алып қоюлар көлемін азайту жөніндегі міндет біртіндеп шешіледі. Олар үшін есептеулерде арнайы жоғарылату коэффициенттері қолданылды. Бұл өзіндік кірістеріндегі алып қоюлардың үлесін 2022 жылы 31 пайыздан үшжылдық кезеңде 18 пайызға дейін төмендетуге мүмкіндік береді.
Үшінші. Базалық қызметтерге тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге қатысты бюджетаралық қатынастардың негізгі қағидатын іске асыру мақсатында өңірлердің ерекшеліктерін есепке алу бойынша тәсілдер қолданылды. Бұл ретте, жергілікті бюджеттердің шығыстарын объективті есепке алуға мүмкіндік беретін өңірлердің әлеуметтік-экономикалық жай-күйі арасындағы айырмашылықтарды негіздейтін салалық коэффициенттер жаңартылды. Бұл жоспарлы кезеңде олардың бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіру үшін өңірлердің ағымдағы шығындарының болжамын орта есеппен 1,1 трлн теңгеге немесе 23 пайызға арттыруға мүмкіндік берді», деді Ә.Қуантыров.
Сондай-ақ жалпы отырыста «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2023-2025 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» және «2023-2025 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» заң жобалары қаралды. Аталған құжаттар жөнінде Ұлттық экономика министрі Ә.Қуантыров, Премьер-Министрдің орынбасары – Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев, Ұлттық банк төрағасы Ғалымжан Пірматов баяндама жасады.
Ұлттық экономика министрінің келтірген деректеріне сүйенсек, 2022 жылы мұнайдың әлемдік бағасы барреліне 104,2 доллар деңгейінде болады деп жоспарланған. Осыған байланысты мұнайдың орташа бағасы барреліне 85 доллар көлемінде белгіленген.
«Инфляция 2023 жылы 7,5-9,5 пайыз деңгейінде, 2024 жылы – 4-5 пайыз, 2025-2027 жылдары 3-4 пайыз деңгейінде белгіленді. Ішкі жалпы өнімнің нақты өсуі 2023 жылғы 4,0 пайыздан 2027 жылы 4,2 пайызға дейін жеделдетіледі деп күтіледі. Номиналды ішкі жалпы өнім 120,7 трлн теңгеден 176,6 трлн теңгеге дейін өседі. Мұнай өндіру 2023 жылы 92,6 млн тоннаны құрап, 2027 жылы 99,9 млн тоннаға дейін ұлғаяды», деді Ә.Қуантыров.
Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаевтың сөзіне сүйенсек, 2023 жылға арналған республикалық бюджет түсімдері 17,8 трлн теңге сомасында белгіленген. Мұнайға қатысты емес түсімдердің үлесін биылғы 60 пайыздан 2025 жылға қарай 78 пайызға дейін өсіру жоспарланып отыр.
«Бюджет тапшылығы 2023 жылы ішкі жалпы өнімнің 2,7 пайызынан 2025 жылы кезең-кезеңімен 2,5 пайызға дейін төмендеуі жоспарланған. Бюджет шығыстары келесі жылы 21 трлн теңгені құрайды. Халықтың әл-ауқатын арттыру – басты басымдықтың бірі. Оны бюджеттің әлеуметтік шығыстарының өсу динамикасы көрсетіп отыр. Мәселен, осы бағыт бойынша үшжылдық кезеңдегі шығыстар 36,2 трлн теңгені, оның ішінде 2023 жылы 10,6 трлн теңгеге жетеді.
Әлеуметтік көмекке және қамсыздандыруға 17,6 трлн теңге, оның ішінде келесі жылға 5,2 трлн теңге жоспарланған. Оның 90 пайызға жуығы зейнетақы, жәрдемақы, атаулы әлеуметтік көмек, жекелеген санаттағы азаматтарға біржолғы қаржылай өтемақы төлеуге арналған. Денсаулық сақтауға арналған шығыстар 2023-2025 жылдары 6,7 трлн теңгені, оның ішінде келесі жылы 2,1 трлн теңгені құрайды. Білім және ғылымды дамытуға бюджет жобасында 11,1 трлн теңге, оның ішінде 2023 жылға 3,0 трлн теңге көзделген», деді Е.Жамаубаев.
Ведомство басшысы келтірген деректерге сүйенсек, алдағы үш жылда экономика салаларын қолдау және дамытуға 6,1 трлн теңге, оның ішінде 2023 жылға 2,5 трлн теңге қарастырылған. Бұл қаражат көлік инфрақұрылымын дамыту, таза ауыз су және табиғи газбен қамтамасыз ету, бизнесті қолдау және басқа да басым міндеттерді іске асыруға бағытталады.
«Мемлекеттің қорғаныс қабілеті мен құқық тәртібін қамтамасыз етуге үш жылға 6,5 трлн теңге, ал 2023 жылға 2,3 трлн теңге көзделген. Өңірлік саясат – мемлекетті дамытудың маңызды бағыттарының бірі. Бұл ретте, үшжылдық кезеңде өңірлерге субвенциялар ретінде 16,1 трлн теңге бөлінеді, оның ішінде 2023 жылы – 5 трлн теңге. Бюджет жобасында нысаналы трансферттер 3,7 трлн теңге көлемінде көзделді, оның ішінде 2023 жылы – 1,1 трлн теңге. Жалпы үшжылдық кезеңде өңірлерге республикалық бюджет қаражаты есебінен 19,8 трлн теңге, оның ішінде 2023 жылы – 6,2 трлн теңге немесе бюджеттің жалпы шығыстарының 29,3 пайызы бөлінеді», деді Е.Жамаубаев.
Ұлттық банк төрағасы Ғалымжан Пірматов әлемдегі инфляциялық ахуалдың қиындап бара жатқанына тоқталды. Оның айтуынша, қымбатшылық азық-түлік және энергетика салаларын ғана емес, басқа салаларда да байқала бастаған.
«Халықаралық валюта қорының жаңартылған болжамдарына сәйкес, жаһандық инфляция осы жылдың соңында 8,8 пайызға дейін жетеді. 2023 жылы ол 6,5 пайызға дейін, ал 2024 жылы 4,1 пайызға дейін баяулайды деген болжам бар. Орталық банктер инфляциямен күресу жолында мөлшерлемені көтерудің синхронды циклін жүргізуде. Себебі экономиканың орнықты өсуі үшін бағалардың тұрақты әрі төмен болғаны маңызды. Осы іс-шаралар баға қысымын төмендетуге, инфляцияны нысаналы деңгейге қайтаруға және жылдар бойы қалыптасқан халықтың сенімін жоғалтпау үшін инфляциялық күтулерді бақылауға бағытталды», деді Ғ.Пірматов.
Жиын барысында Сенат Төрағасы да заң жобаларына қатысты пікір білдірді. Спикер алдағы үшжылдық бюджетті қалыптастыруда Мемлекет басшысының қазақстандықтардың сұраныстары мен талаптарына негізделген тапсырмаларын орындауға басымдық берілгенін атап өтті.
«Сенатта бюджет жан-жақты талданып, пысықталды. Бүгін қаралған республикалық бюджеттің жобасында қоғамды алаңдатқан маңызды әлеуметтік мәселелерді шешуге жеткілікті қаражат қарастырылған», деді М.Әшімбаев.
Палата Спикері ел Президенті әлеуметтік салаға баса мән беріп отырғанын айтты. «Мемлекет басшысы әлеуметтік салаға қатысты нақты тапсырмалар берді. Әсіресе ауылдық жерлерде өмір сүру сапасын арттыруға айрықша көңіл бөлінуде. Президентіміздің тапсырмаларын сапалы іске асыру – стратегиялық міндет», деді Сенат Төрағасы.
Мәулен Әшімбаевтың айтуынша, тек «Жайлы мектеп» ұлттық жобасын іске асыру үшін алдағы үш жылда шамамен 2,6 трлн теңге бөлінеді.
«Соның нәтижесінде жаңа оқушы орындарының саны 820 мыңнан асуға тиіс. Сол арқылы еліміздегі үшауысымды мектеп проблемасы және бір сыныптағы балалар санының шамадан тыс көп болуы негізінен шешіледі деп сенеміз. Сондай-ақ әлеуметтік төлемдерді индекстеуге, педагогтер мен дәрігерлердің және азаматтық қызметкерлердің жалақысын 25 пайызға арттыруға тиісті қаражат қарастырылды. Жергілікті бюджеттерге жалпы трансферттерді ескерсек, келесі жылы әлеуметтік шығыстар 2 трлн теңгеге, яғни шамамен 20 пайызға өседі. Ұлттық қордан трансферттер көлемін кезең-кезеңімен қысқарту да жоспарланып отыр», деді М.Әшімбаев.
Мемлекет басшысының шешіміне сәйкес Ұлттық қордың инвестициялық табысының жартысы балалардың жинақтау шоттарына аударылатыны белгілі. Аталған төлемдер 2023 жылдың қорытындысы бойынша жүргізіле бастайды. Сенат Төрағасы атап өткендей, бұл Ұлттық қор болашақ ұрпақтың қорына айналады деген сөз.
Сенатта заң жобаларын талқылау кезінде Палата депутаттарынан 100-ден астам ұсыныс келіп түсті. Мәселен, сенаторлардың ұсынысы бойынша елді мекендердің көшелерін, автожолдар мен көпірлерді салуға және қайта қалпына келтіруге қосымша 13,7 млрд теңге бөлу жоспарланып отыр. Тек келесі жылдың өзінде осы мақсатқа 7,8 млрд теңге бөлінбек. Халықты таза ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайын жақсарту үшін қосымша 22,2 млрд теңге қарастырылып отыр. Сенаторлардың бұл ұсынысы тұрғындардың сумен қамтамасыз ету қызметтеріне қолжетімділігін қалалық жерлерде – 99 пайызға, ал ауылдарда 96,1 пайызға арттыруға ықпал етеді. Газбен жабдықтау жұмыстарын одан әрі жақсартуға 14 млрд теңге бағытталады. Бұл газдандыру деңгейін 61,6 пайызға дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
Отырыс барысында депутаттар өңірлерді өркендету саясатына, оның ішінде салық түсімдеріне, агросекторды қолдауға, шағын және орта бизнесті дамытуға және басқа да мәселелерге қатысты түйткілдерді көтерді.
Палата отырысының нәтижесінде жоғарыда аталған ұсыныстарды ескере отырып, қайта пысықтау үшін «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттері арасындағы 2023-2025 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» және «2023-2025 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» заң жобаларын Мәжіліске қайтару, ал «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2023-2025 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» заңды қабылдау жөнінде шешім қабылданды.
