Таным • 30 Қараша, 2022

Аққан жұлдыз ізімен

254 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

Ұлы тұлғалар уақытпен санаспайды. Қайта жыл өткен сайын жаңара һәм түрлене түседі, тереңіне одан сайын батырады. Сіз бен біз сол тұныққа бойлай аламыз ба? Мәселе сонда... Жердегі әрбір адам жұлдызға айналса зеңгір көкке сыймас еді-ау. Ай да азап шегер ме еді, кім білсін!? Содан да шығар қазақтың жұлдызы санаулы болғаны.

Аққан жұлдыз ізімен

Қайран, Шоқан қамшының сабындай қысқа ғұмырында қазаққа мәңгі сарқып тауыса алмайтын ізгілік сыйлап кетті емес пе? Құсмұрында туып, Көшентоғанға жерленген ғаламат ғалымның бейіті Жетісу топырағын құнарландырып жат­қандай. Қалай десек те тарихтан әулие емес­піз. Бірақ бір білетініміз Шоқан қазақ тарихын мыңжылдықтармен байла­ныстырған тұлға. Бүгінде оның көзіндей болып Шанханай ауылдық округінде Ш.Уәлиханов атындағы «Алтынемел» мемлекеттік мемориалды музейі тұр. Рухының елесіндей есті естеліктерге толы мәдени орданың іші суық болғанымен, құндылықтарға толы. Жақында сол жәді­герлерді көзбен көріп қайтқан болатынбыз. Ендігі әңгіме сол жайында.

Ғалымның Қашқария сапарына өзімен бірге алып барған тапаншасы мен сол жақтан тағып келген парша белбеуі тұр. Шоқанның жүріп өткен жолдары бейнелеген, 250 кг қой жүнінен жасалған гобелен кілем музейге кіргеннен көз тартады. Сондай-ақ Шоқанның қазақ даласына Ресейден арнайы алғызып оқыған «Современник» журналын да музей жәдігерлерінің арасынан көруге болады.

Сенесіз бе, қанша жыл өтсе де қазақтың аяулы перзентіне деген ауылдың құрметі азайған емес. Ежелгі дәуірмен еншілес еңбектерін терең тани түсуге деген құл­шыныс қоғамда артпаса кеміген жоқ. Жуырда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың Жетісу облысына келген сапарында «Біз Шоқанды әлемдік деңгейде дәріптеуіміз керек» деп, ұлылар жатқан тарихи орындарды ұрпаққа үнемі таныстыру керектігін айтқаны көптің назарын Шоқантануға қайта бір мәрте аударды деуге болады. Содан бері мемориалды музейде қарба­лас тіршілік басталып, мұражай жанын­да­ғы ғылыми-мәдени орталықты жөндеу жұмыстары қолға алынып жатыр. 90-шы жылдардың тоқырауында қараусыз қалған ғимарат әбден тозып, қираудың алдында тұрды. Оған дейін Уәлиханов еңбегін зерделеуге келген ғалымдардың орналасуына мүмкіндік беретін қонақүй, конференция залы, асханасы жұмыс істеген нысанға қайтадан көңіл бөліне бастағанына ауыл тұрғындары дән риза.

Жалпы, мамандардың айтуынша биыл да «Алтынемел» мемориалды музе­йінен кісі аяғы үзілмепті. Музей дирек­торы Марал Рахатованың сөзіне сүйен­сек, мұнда жылына 2 500-дей адам келіп кетеді. Соның ішінде шетел­ден де ат арылтып келетіндер де бар. Атап айт­қанда, Швеция, Жапония, Ресей, Еуропа елдерінен саяхатшы ғалымдар, журналистер де келген. Мұндағы эскпонат­тар саны 1 058 болса, соның 758-і – негізгі ­қор. Музейде Шоқанның ата-бабасы, бала­лық шағы мен өскен ортасы, Шоқан­ның естеліктері, ғылыми зерттеулері туралы құнды дүниелермен танысуға болады. Сол сияқты жәдігерлер ішінде Уәлихановтар отбасының тұтынған тұр­мыстық заттары – мыс табақша, ақ металл қасық, бұрыш ұнтақтағыш та бар.

Шоқанның Қашқария сапарынан тағып келген белбеуі аса құнды жәдігер­лер қатарында саналады. Алғашында бұл белбеу Орталық музейде болған. Кейін «Алтынемел» музейі құрылғанда бұл мұра осы мәдениет нысанына тапсырылған. Содан кейінгі 40 жылға жуық уақыттан бері парша белбеу «Алтынемел» музе­йінің көрнекті жәдігеріне айналған. Таза қытай жібе­гінен жасалған белбеу бір жарым ғасырдан астам уақыт өтсе де, өзінің көрнекті кейпін жоғалтпаған.

п

Бұған дейін айтып өткеніміздей, му­зейде Петербургтан шыққан «Со­в­ременник» журналының 1 858 жылғы саны да келушілердің қызығушылығын туғызады. Қашқария сапарынан орал­ғаннан кейін қызметте жүргенде оқы­ған журналы ма, әлде емделуге елге орал­ғаннан кейін алғызды ма, оны тап басып айту қиын. Дегенмен Шоқанның жазу­шы Федор Достоевскийге жазған хат­­тарының бірінде орыс басылымдары­на қатысты айтатын тұсы бар екені есімізде: «Әлгінде айттым ғой: оқитын еш нәрсе жоқ. Сондықтан маған «Времяны» жібе­ре көріңіз, кейін есептесерміз, ал егер қар­жың болса, мен үшін «Совре­мен­никке» жазыл», – деп жазады Шоқан досы Ф.Достоевскийге 1862 жылдың 15 қазанында жазған хатында. Не де болса, бұл қазақ даласына орыс достары арқылы алғызған журнал болуы бек мүмкін.

Кіргеннен көз тартатын музейдегі гобелен кілем – суретші Шәміл Қожақа­новтың туындысы. Мұражайдың ашылуына арнайы дайындалған кілемде өрнекті матамен Яркенд, Қашғар, Құлжа, Алтынемел, Қапал, Верный, Аягөз, Семей қалаларымен Шоқанның жүріп өткен жолдары бейнеленіп тігілген. Му­зей ма­ман­дарының айтуынша, кілемге 250 кг қой жүні жұмсалған. Гобеленнің ұзындығы 10 метр, көлденеңі 6 метр.

Музейде «Чокану Валиханову» деген жазуы мен «1858» деген жыл белгісі бар Шоқанның тапаншасы тұр. «Шоқан Уәлихановтың патшалық Ресей үшін табысты атқарған ісінің бірі – Қашқария сапары. Аса маңызды әрі күрделі міндетті атқарушы адам ретінде Шоқанға өзін қорғау үшін арнайы осы тапанша берілген көрінеді.

«Бұл жәдігерді 1958 жылы қазіргі Алматыдағы Мемлекеттік орталық му­зейі Геннадий Василевич Попов деген аза­маттан 100 рубльге сатып алып­ты. Г.В.Поповқа қаруды 1936 жылы Оспан есімді қазақ танысы сыйға тарт­қан екен. Бұл жәдігер бізге Алматы­дағы Мемлекеттік Орталық музейден Ш.Уәлихановтың туғанына 150 жыл то­луына орай, осы музей ашылғанда қоры­мызға табыс етілген», дейді М.Рахатова.

Шоқанның өмірі мен шығарма­шы­лығын кеңінен насихаттап, жәдігерлерді жан-жақты таныстыру мақсатында музей көшпелі көрме ұйымдастырып тұрады. Мәселен, осындай жылжымалы көрме Алматы қаласындағы Орталық музейде, Ықылас атындағы аспаптар музейінде, Астана қаласындағы Қазақстан Қарулы күштерінің әскери-тарихи мұражайында, Талдықорған қаласындағы Мұхамеджан Тынышбайұлы музейінде және ғалымның туған жері Көкшетауда да бірнеше рет ұйымдастырылды.

Музейге 2013 жылы күрделі жөндеу, 2019 жылы ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілген. Қазір музей жанындағы бірнеше жыл қараусыз бос тұрған ғимарат өткен жылдан бері мәдени-ғылыми орталық ретінде қайта жаңғыртудан өткізіліп жатыр. Болашақта бұл нысан осы музейге қарасты ғылыми конференциялар, түрлі мазмұнды басқосулар өтетін рухани орда болады деп күтілуде. Шоқанның сол маңдағы жерленген орнына апаратын жолды 283 млн теңгеге жаңғырту жұмыстарының жобалық-сметалық құжаттары бекітілді.

«Келешекте музей экспозициясын заман талабына сай дамытуды қолға алуды жоспарлап отырмыз. Ол дегеніміз – музей экспозициясына сандық технологияларды енгізу, әрбір бөлімде ғалымның өмірі мен қызметіне қатысты мәліметтер енгізілген ақпараттық дүңгіршектер, аудиогид, Лед экран, музейдегі құнды экспонаттарға QR код орнаттыру мақ­сатында жұмыстарды қолға алмақпыз. Сонымен қатар, музейдің әлеуметтік желідегі парақшасын дамыту, музейдің жеке сайтын ашу жағын да қарастырып жатырмыз», дейді М.Рахатова.

Ауыл жастарын музей ісіне қызық­тырып, жоғары оқуға жіберуді қолға алу керектігін алға тартқан журналистердің ұсынысына Шанханай ауылдық округінің әкімі Еркебұлан Дуанаев келер жылдан бастап мемориалды музейге күрделі жөн­деу жұмыстары жасалатынын, соған байланысты қажетті мамандар алдыру мәселесі қолға алынатынын жеткізді.

Иә, дәуір мұңын айтып тауыса аласыз ба? Музейдегі әрбір зат данышпан ғалымды еске салады. Біз оған осы уақыттың жаңарымен қараймыз, шығармаларын осы кезеңнің мизамына салып өлшейміз, жәдігерлерін осы аяулы сәттердің алақанына салып бағамдаймыз. Бірақ қасиетіне бойлай аламыз ба? Сол ойландырады.

т

 

Жетісу облысы